Amerikan sinemalarında ailelerin banliyölerde meskenlerinin olduğunu görebiliyoruz. O periyotta hemen her ABD’li, Sims oynar üzere hayata bir mesken alarak atılıyordu. Dünyanın geri kalanında refah düzeyi eşit olmasa da, insanların temel muhtaçlıklarını karşılayabildiğini görmek mümkündü.
Bu durumun çok basitçe açıklanabilir bir nedeni vardı: Paraların karşılığı altın ve bedelli metaller olarak saklanıyordu. Yani cebinizdeki 1 liranın 1 altınlık karşılığı bulunuyordu. Haliyle bütün sistem bir istikrara bağlıydı ve bu istikrar, altın üzerine kurulmuştu. 1971 yılında ise karşıt bir piramite benzetebileceğimiz mali sistemin temel taşı olan altın, sistemden kaldırıldı.
Her şeyi başlatan adamı tanıyalım: Richard Nixon
ABD-Çin münasebetlerini başlatan, ülkeyi Vietnam’dan çıkartan ve ülkenin kimi gereksinim duyduğu ıslahatları yapan bir lider, olağan koşullar altında ABD’de göklere çıkarılırdı. Nixon ise pek çok listede ABD’nin gelmiş geçmiş en makus başkanları ortasında anılıyor. Kendisi pek çok skandala karışan, meşhur Watergate skandalı sonrasında da istifa eden bir lider. Periyodundaki en büyük hatasıysa -dünyaya olan tesirine baktığımızda- altın standardını başına nazaran sonlandırmış olması.
Nixon devrinde bütün paraların karşılığı altın olarak tutuluyordu ve altın demek, ABD hazinesi demekti. İkinci Dünya Savaşı ve sonrasında toparlanmak isteyen ülkelerin altınları ABD’nin olmuştu. Dünyadaki her 3 gram altının 2 gramı ABD’de idi. Avrupa ülkeleri ayağa kalkarken, elde ettikleri yeni refahı da ABD’den altınlarını geri alarak kendi paralarını güçlendirmeye kullanıyorlardı. Bu durum elbette ki dolara rakip istemeyen ABD’yi rahatsız etmeye başladı. Richard Nixon, bu duruma tahlil olarak Bretton Woods sistemini çökertecek olan bir karar aldı ve ABD’nin artık bastığı dolara karşılık olarak altın bulundurmaya gerek duymadığını ilan etti. Bu da altın standardının sonunu getirdi.
Bretton Woods nedir?
Aslında küçük bir kasaba olan Bretton Woods’ta 1944 yılında Birleşmiş Milletler Para ve Finans Konferansı gerçekleştirilmişti. Bu görüşmelerde ünlü iktisatçı Keynes, Bankor isminde bir para fikrini ortaya attı. Uluslararası Para Sistemi (UPS) ismi verilen sistemde, milletlerarası bir yapı, altına karşılık Bankor diye bir para üretecekti. Bu para üzerinden memleketler arası ticaret yapılacak, bankor bedeli altına nazaran belirlenecektı. ABD’li White ise sistemi kabul etti lakin tek bir kaideyle, Bankor yerine ABD Merkez Bankası tarafından basılan ABD Doları kullanılacaktı. Buna da White Planı denildi. Daha savaş bitmeden 44 ülke White Planı’na dahil oldu. Temelde bu sistem sadece bankor yerine dolar kullanıyordu. Ne var ki savaş sonrası sermaye ihracatını arttıran ABD’nin kullandığı doların fiyatı sürekli arttı.
Savaşlar değerli şeylerdir. Vietnam Savaşı da ABD için hiç ucuz olmadı. Bunun sonucu olarak ABD, sermaye gücünü azaltma pahasına para basma yoluna gitti. Doların pahası düştükçe, dolara endeksli olan para üniteleri de dalgalanmaya başladı.
Bazı şahıslar 1971’de yaşanmaya başlayan ekonomik kırılmayı Bretton Woods’a bağlarken, birtakım bireylerin hususa yaklaşımları farklı olabiliyor. Bu yazıda altın standardından vazgeçilmiş olmasının öne çıkarılmasının nedeni ise bir manada paraların artık bir karşılığı olmaksızın ABD dolarına bağlanması. Bir manada malzeme olmayan para ortaya çıkmaya başladı.
1971’e dönmeden, “Materyal olmayan para?” nedir?
“Para geldiği üzere gidiyor, cüzdanımızda gördüğümüz yok” diyenlerden misiniz? Teknik olarak cebinizde para olması, olmamasından çok daha ender bir ihtimal. Çünkü dünya üzerinde nakit olarak bulabileceğiniz para, piyasalardaki toplam paranın %10’undan çok az daha fazla. Bunu ayırmış olalım, çünkü öykünün buradan sonrasında, bir karşılığı olmayan paranın bize neler yaptığını göreceğiz.
Bir öbür kıymetli nokta da birazdan göreceğimiz grafikler ABD’ye ilişkin. Bizde durum daha vahim. Ortada muhtıradır, darbedir, darbe teşebbüsüdür, ekonomik krizdir ne varsa gördüğümüz için durum daha dramatik.
1971 yılındaki değişikliklerin yarattığı kırılmalara gelin birlikte bakalım:
Her geçen gün daha da artıyor: Eşitsizlik
Yukarıdaki grafiğin ne anlattığını açıklayayım evvel. 1971 yılına kadar bütün çizgiler aşağı üst tıpkı formda ilerlerken, 1971 yılından sonra kişi başına düşen ulusal gelir (Real GDP per capita), gitgide artıyor. Ne hoş değil mi? Hoş natürel ancak o alttaki kırmızı çizgi var ya, hah işte o maaşlı çalışanların medyan maaşı. Yani bütün maaşları üstten aşağı yazınca ortada kalan kıymet neyse medyan maaş o oluyor. Kişi başına düşen maaş daima yükselmiş ancak medyan paha birebir kalmış durumda.
Eskiden canavar olarak çizilen “enflasyon”
Bir periyot ülkemizde her gazetenin, her haber yayınının bir numaralı konusu enflasyon canavarıydı. 1971 yılından evvel sabit giden kümülatif enflasyon, sadece 50 yılda on katına çıktı. Değeri 10 sent olan herhangi bir şeyin fiyatı vakit içerisinde 1 dolara geldi.
Bu da bilinen adıyla TÜFE, yani tüketici fiyat endeksi grafiği. 1971 yazan çizgiden sonra fiyatların nasıl hareket ettiğini görebilmek mümkün. 1971’den sonra fiyat artışları çok daha fazla oluyor.
Bir de “emlak” kanadına bakalım
Favori grafiğim bu. Ortalama gelire sahip bir kişinin, ortalama konut alması için gereken süreyi buradan görebiliriz. 1971’den evvel 2.4 yıl olan bu mühlet, vakit içerisinde 7 yıla kadar çıkmış durumda. Konut kiralarının fiyatlarında da misal bir durum kelam konusu, konut kiraları bu süreçte 6 katına çıktı. Maaşların aşağı üst birebir düzeyde seyrettiğini de hatırladığımızda, maaştan konut almaya ayırabileceğimiz para da azalıyor.
Altından vazgeçmek bu kadar değişime neden olabilir mi?
Dünyadaki bütün para karşılıksız basılabilen kağıtlara yahut fizikî karşılığı olmayan prestiji paraya (fiat para) dayalı sistemde büyüme çok süratli olabiliyor. Sonuçta merkez bankaları serbestça para basabilme hakkına kavuşuyor. Hükümetler de haliyle istedikleri kadar parayı kullanabiliyor. Bu da global manada bakınca, bilhassa parasının gücü olan ülkelerin çılgınca borç yaratıp bu borçla büyümelerini görüyoruz.
Paranın pahası de düştükçe enflasyon daha da tesirli olmaya başladı. Varlıklı ise zenginleşmesini arttırarak devam etti. Enflasyon ise insanların alım güçlerini eritmeye başladı. Maaşlar artarken maaşların alabildiği şeylerin sayısı azaldı.
