Bugün dünya üzerinde etkin olarak konuşulduğu düşünülen 7 binden fazla lisan var ve daha da ilginci en az bu kadar ya da daha da fazla meyyit lisan olduğu iddia ediliyor. Latince de bu meyyit lisanlardan bir tanesi. Latincenin meyyit bir lisan olarak kabul edilmesinin nedeni akademi ve bilim etrafları dışında konuşulmuyor olması lakin dünyada Latince konuşan ülkeler tam olarak düşündüğümüz üzere olmasa da hala varlar.
Latince konuşan ülkeler olmasının nedeni, Latincenin iki temel yapı üzerine şurası olmasından kaynaklanıyor. Nitekim de sinemalarda gördüğümüz üzere büyülü yapıya sahip bir klasik Latince var lakin bir de halk Latincesi olarak tanımlanan bir yapı var. Halkın konuştuğu bu yapı, tarih boyunca öbür lisanlarla de birleşerek bugün hala ortamızda kalmayı başarmıştır. Gelin Latince konuşan ülkeler üzerinden Latincenin tarihine yakından bakalım.
İki temel yapı üzerinden değerlendirebileceğimiz Latinceyi tanıyalım:
Latince, Hint – Avrupa lisan ailesinde bulunan İtalik koluna ilişkin lisanlardan bir adedidir. Kullandığı alfabe Etrüsk ve Yunan alfabesine dayanır. İtalya’nın Latium bölgesinden çıkan bu lisan, Roma İmparatorluğu ile birlikte yayılmıştır. Bugünün bilim terminolojinin büyük bir kısmı Latinceye dayanır ve İngilizceye de bu lisandan pek çok sözcük geçmiştir. Latince ile karşılaştığımız en eski buluntu, milattan evvel 7. yüzyıla tarihlenen bir takıdır.
Bu anlattığımız klasik Latince ancak bir de halk Latincesi var. Halk Latincesi, ismi üzerinde Roma İmparatorluğu sonları içinde yaşayan halkın konuştuğu daha kolay bir lisandır. Bugün Romen lisanları ya da Latin lisanları olarak isimlendirdiğimiz lisanlar, bu yapıdan türemiştir. Halk Latincesinin yayılmasının milattan evvel 100 – 200 yıllarında gerçekleştiği düşünülüyor.
Latince kökenli lisanlar nelerdir?
- Aragonca
- Asturyaca
- Ekstrem dili
- Bergamo dili
- Burgonyaca
- Katalanca
- Corse
- İspanyolca
- Fransızca
- Franc-comtois
- Francoprovençal valaisan
- Furlan
- Galiçyaca
- İtalyanca
- Leonca
- Milan Dili
- Mirandaca
- Napolice
- Normanca
- Oksitanca
- Perçiskanca
- Piyemontece
- Portekizce
- Roma dili
- Rumence
- Romani
- Sarduca
- Sicilyaca
- Venedikçe
- Valonca
Bazıları da artık meyyit lisan sınıfında değerlendirilse bile günümüze kadar devam eden Latince kökenli Latin lisanlarından kimileri bu halde. Tüm bu lisanlar, Roma İmparatorluğu’nun yayıldığı devirde halk Latincesi ile tanışan insanların bu lisanı kendi lisanları ile birleştirmeleri sonucu ortaya çıkmış ve vakit içinde farklı lisanlarla de birleşip gelişerek bugünkü halini almıştır.
Klasik Latince ile halk Latincesinin temel farkları:
İlk sefer milattan evvel 7. yüzyılda karşılaştığımız klasik Latince, o devir için sanatın ve bilimin lisanı olmuştur. Bu nedenle bugün bile hala akademi ve bilim dünyası Latince tabirler kullanmaktadır. Milattan evvel 1. yüzyıla geldiğimizde ise klasik Latince hala var olmasına karşın Roma İmparatorluğu hudutları içinde yaşayan bireylerin konuştuğu halk Latincesi baskın hale gelmiştir.
Halk Latincesi hakkında günümüze kadar gelen kaynak sayısı yok denecek kadar az. Zira bu yapı askerlerin, sıradan halkın, kölelerin ve göçmenlerin konuştuğu bir lisandı. Klasik Latinceden farklı bir edat sistemi vardı, cinsiyetsizdi, eylemsel vakitler yoktu, tanımlar ve hatta söylem bile farklıydı. Yani halk, klasik Latincenin sadece işine yarayan kadarını kullanıyordu.
Latince nasıl yayılıp Latin lisanlarına evrimleşti?
Roma İmpratorluğu’nda yaşanan siyasi çöküş ile Kavimler Göçü olayının birleşmesi, halk Latincesinin yayılmasının fitilini ateşledi. Bölgeye gelen Cermen kavimleri nedeniyle halk dağılmış ve Roma toprakları ile Latin Avrupası ortasında bir tıp hudut oluşmuştur. Örneğin İngiltere’de bu devirde Latince büsbütün unutulmuştur. İtalya ve Fransa bölgesinde ise Cermen kavimleri halk Latincesini benimsemişlerdir.
5. ve 10. yüzyıllar ortasında halk Latincesinin tam manasıyla evrim geçirdiği düşünülüyor. Üstelik bu evrim dünyanın farklı noktalarında, farklı lisanların etkileşimi ile gerçekleşti. Klasik Latince üzere evraklara dayalı da bir yapı olmadığı için büyük bir başkalaşma yaşamıştır. 10. ve 13. yıllar ortasında artık bu başkalaşmış lisanlar yazılı olarak da karşımıza çıkmaya başladı. Yani Latin lisanları resmen ortaya çıktı.
16. yüzyıla geldiğimizde ise artık bu evrim neredeyse sonlanmıştı. Çünkü matbaa vardı ve Latin lisanları artık aynılaşma eğilimi gösteriyordu. Siyasi hudutların da yavaş yavaş kendini göstermesi, bu hudutlar içinde yaşayan insanların ortak bir Latin lisanı konuşmasını sağladı. Mesela Fransa’da konuşulan pek çok farklı lisan yapısı vardı. Lakin siyasi hudutların kesin olarak çizilmesi ile birlikte Paris’te konuşulan Fransiyen yapı, tüm ülkeye yayıldı.
Dünyada kaç kişi Latince biliyor, Latince konuşan ülkeler hangileri?
Bugün etkin olarak konuşulan Latinceden türemiş Latin lisanları ortasında en yaygın konuşulanlar İspanyolca, Portekizce, Fransızca, İtalyanca ve Rumencedir. Son sayılara nazaran dünyada 500 milyona yakın kişi İspanyolca, 250 milyondan fazla kişi Portekizce, 100 milyona yakın kişi İtalyanca, 150 milyondan fazla kişi Fransızca, 100 milyona yakın kişi İtalyanca ve 25 milyondan fazla kişi Rumence konuşmaktadır. Sayısız lehçe ve yapıyı da hesaba katarsak bu sayılar çok daha yüksektir.
Bugün dünyada 600 milyondan fazla kişinin halk Latincesinden evrimleşerek günümüze kadar gelmiş Latin lisanlarını konuştuğu kestirim ediliyor. Amerika, Avrupa ve Afrika kıtaları Latin lisanlarının en yaygın kullanıldığı kıtalardır lakin dünyanın neresine giderseniz gidin halk Latincesinin izlerini ve hatta bazen söz olarak da olsa Latincenin kendisini görebilirsiniz.
Latin lisanları ile Latince benzerliğini örnekler üzerinden görelim:
- Latince: (Illa) claudit semper fenestram antequam cenat.
- Katalanca: Ella tanca sempre la finestra abans de sopar.
- İspanyolca: (Ella) siempre cierra la ventana antes de cenar.
- Fransızca: Elle ferme toujours la fenêtre avant de dîner/souper.
- İtalyanca: (Lei) chiude sempre la finestra prima di cenare.
- Portekizce: (Ela) fecha sempre a janela antes de jantar.
- Rumence: Ea închide totdeauna fereastra înainte de cina.
- Türkçe: O (kadın), her vakit akşam yemeğinden evvel pencereyi kapatır.
Ölü bir lisan olarak kabul edilmesine karşın farklı versiyonları bugün hala dünyanın pek çok farklı noktasında konuşulan Latincenin tarihini, Latince konuşan ülkeler üzerinden inceledik. Tüm bu bilgiler aslında şu teoriyi destekliyor, muhakkak bir kısım istediği üzere konuşup yazsın, kıymetli olan halkın bir lisanı nasıl kullandığıdır. Mevzu hakkındaki fikirlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.
