İran, başşehir Tahran’da 13 Eylül’de ‘ahlak polisi’ olarak bilinen İrşad devriyeleri tarafından ‘başörtüsü kurallarına uymadığı’ gerekçesiyle gözaltına alındıktan sonra fenalaşarak hastaneye kaldırılan 22 yaşındaki Mehsa Emini’nin 16 Eylül’deki ölümünün tetiklediği protestolarla konuşuluyor. Emini’nin 17 Eylül’deki cenaze merasimi sonrasında başlayan protestolar 1 Ekim’de üniversitelerin açılmasıyla alevlenmiş görünüyor.
Sosyal medyada da İran üzerinden ‘kadın devrimi’ kampanyası yürütülüyor. Üniversitelilerin akabinde çeşitli kentlerde liselerde de genç kızların başörtüsü protestolarına dair görüntüler dikkat çekiyor.
İran’ın dini önderi Ali Hamaney, Emini’nin mevti için “Kalbimizi kıran üzücü bir olay” derken, protestoların ‘normal ve doğal olmadığını’ savunarak olayları ‘ABD ve İsrail’in casuslarıyla yurt dışındaki İranlı hainlerin organizasyonu’ olarak niteledi.
İran İstihbarat Bakanlığı, ortalarında Fransa, Almanya, İtalya, Hollanda ve Polonya vatandaşlarının bulunduğu 9 yabancı asıllı kişinin yakalandığını duyurdu. Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi ise daha yatışırıcı bir üslup benimseyerek ‘ulusal birlik’ davetinde bulundu.
İran devlet medyasında 22 yaşındaki genç bayanın isimli tıp raporunda vefatının başına veyahut hayati uzuvlarına aldığı darbelerden değil 8 yaşındayken geçirdiği beyin tümörü ameliyatıyla ilgili olduğu yer aldı. Emini’nin babaı rastgele bir sıhhat sorunu bulunmadığını söylemişken, protestolarda çok sayıda göstericinin hayatını yitirdiği haberleri geliyor. İran tarafı da öldürülen besiçlere dikkat çekiyor.
ABD Lideri Joe Biden İran’a ‘bedel ödetmekten’ söz ederken, ABD de yeni yaptırımlar için kolları sıvamış görünüyor. Tahran gelişmeleri ‘içişlerine müdahale’ olarak niteliyor.
Mehsa Emini isyanı ve ‘İran Baharı mı’ sorusunu Yakın Doğu Haber sitesinin kurucusu ve araştırmacı muharrir Alptekin Dursunoğlu ile konuştuk.
‘Bu yılın başında İran’daydım. Başörtüleri omuzlara düşmüştü’
Alptekin Dursunoğlu’na nazaran, İran’da ihtilal yıllarından sonra kıyafet mecburiliği getirilmesine yönelik protestolar ‘yeni’ değil. İran’da başörtüsünün kağıt üzerinde var olan lakin pratikte gitgide gevşetilerek ortadan kalkmakta olan bir duruma geldiğini söyleyen Dursunoğlu, Emini protestolarının bu süreçte gelmesine dikkat çekti. Dursunoğlu, İran makamlarının olayın ‘egemenlik sorunu haline getirilmesinin yasağın tekrar sertleştirilmesiyle mi sonuçlanacağının yoksa ‘başağrısı’ olduğu için önünün mü açılacağının vakit içinde görüleceğini söyledi:
“Devrimin birinci yıllarından itibaren kamusal alanda da başörtüsü zaruriliği getirildi. Bunun mecburî olarak uygulanması yeni protesto edilen bir şey değil. 80’li yıllarda da kamusal hayatta başörtüsü zorunluluğunun yasaya bağlanmasından sonra da büyük şovlar oldu. Lakin bir halde yasa uygulanmaya devam etti. Bu yılın başında İran’daydım. Başlarını maddeden ötürü örtmek zorunda olanların başörtüleri omuzlara düşmüştü. İran’daki zarurî başörtüsü uygulaması bir manada süreç içerisinde, tıpkı bizdeki şapka kanunu üzere kağıt üzerinde var olan fakat pratikte gitgide gevşetilerek ortadan kalkmakta olan bir duruma gelmişti. Mehsa Emini olayı aslında biraz da bu sürecin tam nihayete ermek üzere olduğu bir yerde patladı. İhtilalin birinci devirlerinde daha sıkı; lakin bilhassa de son yıllarda gitgide gevşetilen bir uygulamaydı. Daha evvelce İran uçağına bindiğinizde, başörtüsü yasağına uyulması istikametinde anons yapılırdı. Şimdi daha Türkiye’den havalanmamışken bile İran uçağında olduğunuz için başların örtülmesi istenirdi. Artık artık yok o denli bir şey. Bu olaylar bir egemenlik sorunu haline getirilip, madem bu türlü biz de bu yasağı daha da sertleştirelim noktasına mı sarfiyat, yoksa baş ağrısı olmaya başladı, önünü biraz daha açalım noktasına mı sarfiyat, bunu vakit içerisinde göreceğiz.”
‘Mehsa Emini bir bayan, Kürt ve Sünniydi, bu üçünün birleşimi olduğu için de yankısı çok oldu’
2009 ve 2019 protestolarını hatırlatan Dursunoğlu, Mehsa Emini şovlarının başkalarına kıyasla hacim olarak çok küçük olmasına karşın dünyada yarattığı tesire dikkat çekti. Dursunoğlu, Emini’nin bir bayan, Kürt ve Sünni oluşunun çarçabuk bayraklaştırılacak bir sorun olması hasebiyle dış basında yer tuttuğu değerlendirmesinde bulundu:
“Beni hayrete düşüren şuydu. 2009’da tartışmalı bir cumhurbaşkanlığı seçimi olmuştu. Muazzam bir kitle vardı. Birinci başta milyonluk bir şov oldu, birinci şova Mir Hüseyin Musevi de katılmıştı. Daha sonra onu da şiddet hareketlerine dönüştürdüler. Bunun üzerine de halk sokaklardan çekildi. Ancak hiçbir biçimde bugünkiyle kıyaslanmayacak bir şovdu. 2019’da akaryakıta artırım protestoları, tekrar bundan hacim olarak büyüktü. Ama şu an dünyada yarattığı tesir ölçüsünde tesir yaratmadı. Bu onlara kıyasla hacim olarak sahiden çok küçüktü. En kalabalık şov yaklaşık 500 kişinin katıldığı bir şeydi. Öbür vilayetlerden imgeler yansıtılıyor; fakat bunların tamamı ortalama 40, 50 kişilik kümelerin tıpkı Arap Baharı’nda olduğu üzere dış basına imaj vermek için yaptığı şovlar seviyesinde kaldı. Yani Mehsa Emini münasebetiyle yapılan şovlar, toplamda öteki olaylara nazaran çok zayıftı. Ama dış basında onlardan çok daha fazla biçimde yer tuttu, büyük bir tesir uyandırdı. Temel sebep şuydu, Mehsa Emini bir bayan, bir Kürt ve bir Sünni’ydi. Yani onun mevti üç çelişkiyi birden kullanıma açan bir olaydı. Cinsiyetle irtibat olduğu için çarçabuk bayraklaştırılacak bir sorundu. İki, kimliğinin Kürt olması, üç de İran’da azınlık olan Sünnilerden olması rejim aksisi protestoya dönüştürülmesini kolaylaştıran etkenlerdi. Zahidan’daki olaylarda Sünnilik boyut öne çıktı. Dış basına Tahran’daki büyük kentlerde olay, bayan özgürlükleri düzleminde yansıdı. Hem Türkiye hem Irak’ta Kürtlüğü kelam konusu edilerek gündeme getirildi. Bu üçünün birleşimi olduğu için de yankısı çok fazla oldu.”
‘Öğrencilerin kurtuğu hür kürsü yalnızca İran televizyonunda haber oldu’
Dursunoğlu’na nazaran, rejim aksiliği noktasında protestoların görünür kılınabilmesi için sokakların büyük bir hacimle dolması gerektiğini fakat bunun yaşanmadığını söyledi. Son olarak Meşhed’de iki farklı görüşten öğrencilerin hür kürsü kurulup tartışmalarına atıf yapan Dursunoğlu, lakin bu olay yalnızca İran televizyonunda haber olurken, protestocuların toplumsal medya üzerinden görünür hale getirilmesine dikkat çekti:
“Başörtüsü talebi özgürlük çerçevesinde düşünülerek polis müdahalesi uygulamasının kaldırılması noktasındaki talep, sahiden bir halk talebi olarak lisana getirilebilir. Lakin bunun bir halk talebi diye lisana getirilebilmesi için sakin bir yerde tartışılması gerekir. Mesela, iki gün evvel Meşhed Ferdowsi Üniversitesi’nde iki taraftan öğrenciler şov yaptı. Bir taraftan Mahsa Emini olayının şiddet aksiyonlarına dönüştürülmesini protesto eden öğrenciler, bir tarafta da Mahsa Emini’nin polis nezaretinde vefatıyla ilgili olayı protesto eden öğrenciler toplandı. Bu öğrenciler bir müddet karşılıklı sloganlar attı; fakat daha sonra İran’da üniversitelerde çok yaygın olan özgür kürsü kurdular. Buna öğretim vazifelileri de katıldı, onar temsilci belirlendi. Oturup mevzuyu tartıştılar, barışçıl bir ortamda iki taraflı niyetler ortaya kondu. Doğal olarak da ne şiddet oldu ne de polis müdahalesi. Lakin bu olay yalnızca İran televizyonunda haber konusu oldu. Buna karşı 20 kişilik bir kümenin kamu binalarını ateşe vermesi ve şiddet hareketleri “İran halkının tepkisi” diye yansıtıldı. Bilhassa de rejim aksiliği noktasında protestoların görünür kılınabilmesi için sokakların büyük bir hacimle dolması gerek. Lakin bu türlü bir kitle yok. Bu yüzden İran’da şovların yahut ‘halk talebi olduğu’ imajının verilebilmesi için olayların görünür hale getirilmesi lazım. Bunu görünür kılmanın tek yolu da şiddet olaylarıydı gerçekten onu yaptılar.”
‘Şiddet aksiyonları yasağın kalkmasını isteyenlerin de geri çekilmesine yol açıyor’
Gösterilerin görünür kılınması için şiddete dökülmesi üslubuna ‘Arap Baharı’ sürecinde tanıklık edildiğini söyleyen Dursunoğlu, şiddet hareketlerinin başörtüsü zorunluluğuna itiraz edenlerin de geri çekilmelerine yol açtığını söyledi. Dursunoğlu, “300 kişilik şiddet şovlarını ‘İran halkının talebi’ diye yansıtan basın 10 binlerce kişinin katıldığı karşı şovları ‘rejim yanlıları’ diye kategorize etti” dedi:
“Kitle olmadığına nazaran yahut sakin bir yerde geniş halk iştiraki da sağlanamadığına nazaran nasıl görünür hale getirilecek? Bu şiddet aksiyonlarıyla olacak. Artık bu üsluba Arap Baharı dediğimiz süreçte şahit olmuştuk. Suriye’de her bir kentte otuzar kişilik şovlarla dış basına manzara vermek maksadıyla yapılan gösterilerdi. Aslında hiçbir kitlesel tabanı yoktu. Yalnızca bir vazifenin yerine getirilmesiydi, o da hem toplumsal medyada hem dış basında manzara verilmesiydi. İran’da Mahsa Emini olayında hakikaten bir protesto, halk talebi olarak lisana getirilmek istenen şey, şiddet aksiyonları üzerine halkın kendini geri çekmesiyle birlikte geriye yalnızca ortalığı yakıp yıkanlar kaldı. Münasebetiyle ortalığı yıkanlar, Halkın Mücahitleri Örgütü, Saltanat yanlıları üzere yahut büsbütün isimli kabahatlerden sabıkası olan ‘serseri ayak takımı’ denilebilecek tiplerin katıldığı şiddet hareketlerine dönüştü. İran’da kimle konuşursanız konuşun bu sıkıntıyı yasak ortadan kalksın diye savunmak isteyenler bile bundan ötürü artık kendini geri çekiyor. Buna karşılık bu cins hareketleri protesto için 10 binlerce kişinin katıldığı büyük şovlar yapıldı; fakat 300 kişilik şiddet şovlarını “İran halkının talebi” diye yansıtan basın 10 binlerce kişinin katıldığı bu karşı şovları “rejim yanlıları” diye kategorize etti.
‘Amerika yahut Avrupa bu işe müdahil olduğunda bu artık İran halkının talebi olmaktan çıkıyor’
Dursunoğlu, ABD yahut Avrupa’nın bu işe müdahil olduğunda bunun artık İran halkının talebi olmaktan çıkıp dışarıdan İran’ın içini karıştırmaya yönelik müdahale imgesi ortaya çıkardığını söyledi. “ABD ile stratejik müttefik olmakla övünen bir ülke iç meselelerini dış güç ile açıkladığında bunu inandırıcı bulmayabilir ve komplo teorisi dite niteleyebilirsiniz” diyen Durunoğlu, fakat İran üzere bir ülkede bunu deme imkanı bulunmadığını kaydetti:
“Giyim stiline polis müdahalesine karşı olan çok sayıda başörtülü de var; lakin direkt yabancı istihbarat servislerinden misyon alan örgütlerin dışında hiç kimse buna dışarıdan müdahale yapılmasını istemiyor. Amerika yahut Avrupa bu işe müdahil olduğunda bu artık İran halkının talebi olmaktan çıkıyor. Tam da dışarıdan İran’ın içini karıştırmaya yönelik müdahale manzarası ortaya çıkıyor. Kimileri ‘Her devlet dış güç edebiyatı yapıyor’ diyor ancak NATO müttefiki olan, Amerika ile stratejik müttefik olmakla övünen bir ülke iç meselelerini dış güç ile açıkladığında bunu inandırıcı bulmayabilir ve komplo teorisi dite niteleyebilirsiniz. Ancak İran üzere bir ülke için dış müdahaleye komplo teorisi deme imkanınız yoktur. Zira Amerika açıkça ‘Ben İran rejimini devirmek için her yıl şu kadar milyon dolar bütçe arıyorum’ diyor. Amerika bu milyonlarca dolarlık bütçeyi nerelerde harcıyor işte bu olayda gördüğümüz üzere toplumsal medya fenomenlerine, basına yahut öteki sabotaj hareketlerine harcıyor. İran’a dış ülkelerin müdahalesinin objektif bir karşılığı var. İran’da bu tıp olaylar dış müdahaleyle oluyor denildiği vakit bu komplo teorisi değil bir gerçek.”
TR Sputnik