Su ve sabun, paklığın iki temel ögesidir. Bugün şampuan, duş jeli, deterjan üzere sayısız farklı isimle raflarda görüyor olsak bile aslında bunların hepsinin özü sabundur. Paklık ve hijyen alışkanlıklarımızı oluşturan bu unsur, bilinenin tersine binlerce yıl boyunca hayatımızdaydı. Elbette geçmişte yapılan sabunlar bugün bildiğimizden farklıydı ve bu da devir periyot paklık alışkanlıklarının farklı olmasına neden oldu.
Günümüzde sayısız kimyasal formül ile özel olarak geliştirilen sabunlar, eski vakitlerde doğal yağlar ve bildiğimiz kül kullanılarak yapılıyordu. Farklı bölgelerde, o bölgeye has içeriklerle zenginleştirilen sabunun olmadığı bir periyot neredeyse yok üzere lakin tabi bu sabun deyince aklınıza ne geldiğine nazaran değişir. Gelin sabun neyden yapılır sorusuna yakından bakalım ve bu paklık eserinin tarih sahnesindeki rolünden bahsedelim.
Sabunun ortaya çıktığı düşünülen efsane:
Tarihi gerçeklere geçmeden evvel Latince sapo, Fransızca savon, İngilizce soap olarak isimlendirilen sabunun ortaya çıkış efsanesinden bahsedelim. Derler ki Roma İmparatorluğu devrinde Roma kenti yakınlarındaki Sapo Dağı eteklerinde bulunan Tiber Nehri’nde kadınların yıkadıkları çamaşırlar çok daha pak olurmuş. Çünkü bu dağa yağmur yağdıkça hayvansal yağlar ile kül karışarak ırmağa akar ve bir tıp sabunlu su oluştururmuş.
Binlerce yıl evvel bile beşerler sabun kullanılıyordu:
Sabunu kimin ne vakit icat ettiği kesin olarak bilinmiyor lakin bahis hakkındaki en eski buluntular milattan evvel 2800’lü yılları, Babil devrini işaret ediyor. İlkel silindirler içinde sabuna emsal hususlar bulundu, bunların yağların külle kaynatılması sonucu elde edildiği varsayım ediliyor. Milattan evvel 2500’lü yıllara tarihlenen öbür bir Sümer kil tabletinde ise yağ ve odun külü kullanılarak yapılan bir sabun tanımına yer veriliyor. Bu karışım, yünlü giysileri yıkamak için kullanılıyordu.
Konu hakkındaki başka bir kaynak ise milattan evvel 1550 yılına tarihlenen Ebers papirüs ismi verilen bir doküman. Bu dokümana nazaran antik Mısırlılar hayvansal yağları ve bitkisel yağları trona olarak isimlendirdikleri bir soda külü ile karıştırarak sabun yapıyorlardı. Bu husus ilaç olarak ve yün materyallerin işlenmesinde kullanılıyordu.
Milattan evvel 556 – 539 yılları ortasında yaşandığı düşünülen Babil’in Nabonidus devrinde hizmetçi kızların meskenlerin yerinde bulunan taşları yıkamak emeliyle kül, yağ ve susam karışımından oluşan bir tıp sabun kullandıkları biliniyor. Tıpkı periyotta Doğu Akdeniz’de zeytinyağı ve domuz yağı ile hazırlanan bir cins sabun kullanılıyordu.
Romalılar sabunla tanışana kadar değişik bir yıkanma usulleri vardı:
Yaşlı Plinius’un anlatılarına nazaran Romalıların sabun ile tanışması milattan sonra 1. yüzyılda gerçekleşti. Galyalılar tarafından icat edilen ve hayvansal yağlar ile kül kullanılarak yapılan sabunla tanışmadan evvel Romalılar büyük bir sıcak su havuzunda daima birlikte yıkanarak kirlerinden arınıyor ya da bir tıp yağ ile bedenlerine masaj yaptırdıktan sonra kir ile bir arada bu yağı strigil ismi verilen spatula gibisi bir alet ile bedenlerinden kazıyorlardı.
Milattan sonra 2. yüzyılda Galen isimli Romalı bir hekim sodalı su kullanarak bir çeşit sabun icat etti. Bu sabun hem eşya paklığı hem de ferdî paklık için kullanılıyordu. Aynı periyotta Çinliler domuz pankreası ile bitki külünü karıştırarak bir çeşit paklık materyali yapıyorlardı. Çinliler uzun müddet hayvansal yağ ile yapılan sabunları kullanmamışlardır.
Sabun olmadığı için Ortaçağda Avrupalılar veba ile tanıştı:
Roma ve Germen halklarında sabun bilinen ve kullanılan bir paklık malzemesiydi. Lakin işler Roma İmparatorluğu’nun yıkılması ile değişti. Avrupa’nın yaşadığı kaotik devir boyunca ne sabun üretildi ne de ithal edildi. Paklığın neredeyse hiç olmadığı halk ortasında veba süratle yayıldı ve sonra olanları esasen hepimiz biliyoruz.
7. yüzyıla geldiğimizde ise işler yeniden değişti zira Orta Doğu ile Avrupa ortasında ticaret yapılmaya başladı ve Avrupalılar, zeytinyağı ve kireç kullanılarak yapılan sabunla tanıştılar. Elbette Avrupalılar bu sabunlara kendi dokunuşlarını ekleyerek kokulu sabunlar yapmaya başladılar.
19. yüzyıla kadar sabun lüks bir eserdi:
Avrupalıların sabun ile tanışmasından sonra işin ustaları ortaya çıkmaya başladı. Marsilya ve Londra’da sayısız küçük atölyede sabun üretilir hale geldi. 17. yüzyılda Amerikan kolonilerinde de bu atölyelerden vardı. Bu periyotta Avrupalı soylular ortasında yıkanmak artık bir tıp moda haline gelmişti.
Elbette canına yandığımın İngilizleri herkesin sabun yapmasına müsaade vermiyor, üreticilere büyük vergiler yüklüyorlardı. Bu nedenle uzun yıllar boyunca sabun üretilmesine karşın çok kıymetli olduğu için sırf varlıklı soylular tarafından kullanılıyordu. 1850 yılında William Gossage’ın uygun fiyatlı ve kaliteli sabun üretmeye başlaması ile birlikte halk da bu temel paklık eserine erişir hale geldi.
Bildiğimiz manadaki sabunun ortaya çıkmasını ise savaşlar sağladı:
Savaşlar, milyonlarca insanın vefatına neden olan cinayet seremonileri olmalarına karşın kabul etmek gerekiyor ki tüm yenilikler savaşlar sırasında ortaya çıktı. 1916 yılına kadar tüm dünyada sabun doğal gereçler kullanılarak üretiliyordu. Derken Birinci Dünya Savaşı, çok geçmeden de İkinci Dünya Savaşı çıkınca durum değişti.
Savaşlar sırasında tüm dünyada pek çok temel tüketim hususuna erişim sağlanamaz hale geldi. Hayvansal yağ, bitkisel yağ, katı yağ, sıvı yağ hiçbiri piyasada yoktu. Bilim insanları mevzuya müdahil oldular ve yağ gibisi bir tesir gösterecek kimyasal eserler ortaya çıkardılar. Bugün kullandığımız deterjanların hammaddesi hala bu kimyasallardır. Birebir kimyasallar sabunlarda da kullanılıyor lakin insan sıhhatine olumsuz tesirleri nedeniyle doğal sabunlar öneriliyor.
Bugün sabun neyden yapılır, sabunu köpürten unsur nedir?
Bugün artık kül kullanılmasa bile hala sabun imalinin temel hususları hindistan cevizinden, palm çekirdeğinden, defneden, zeytinden, mısırdan, soyadan elde edilen bitkisel yağlar ve hayvansal iç yağları, donyağı, domuz yağı ve kemik yağıdır. Bu yağlar sodyum hidroksit ve potasyum hidroksit üzere kimyasal hususlarla karıştırılarak kaynatılıyor ya da yansımaya girmesi bekleniyor ve sonuç olarak sabun elde ediliyor. Sabunu köpürten de bu kimyasallar olduğu için dikkat ettiyseniz doğal sabunlar pek köpürmez.
İnsanların binlerce yıldır paklık emeliyle kullandığı sabun neyden yapılır sorusunu yanıtlayarak sabunun tarih sahnesindeki rolünden bahsettik. Artık suyumuz bol, sabunumuz bol; şahsî temizliğimize biraz daha dikkat etmemiz umuduyla.
