Türkiye’de ve dünyada ne vakit bir kriz durumu ortaya çıksa, çeşitli dallardan isimler kameraların karşısına geçer ve bu krizin kendileri için ne kadar zor kaideler yarattığından, içinde oldukları durumdan keder yanar ve sonrasında da ya işten çıkarmalar yapar, ya artırım yapar ya da ikisini bir ortada gerçekleştirirler.
Öte yandan sayılara baktığımızda durum biraz daha farklı. Son olarak pandemide sürekli yaşadığı kahırları açıklayan, küçülmeye giden birtakım firmalar sene sonu rekor kârlar açıkladı. Milyonlarca insan ise önemli manada yoksullaştı, alım güçleri düştü. Pekala neden zenginler zenginleşmeye, ne olursa olsun devam edebiliyor?
Parası olana daha çok para!
Bloomberg’in Milyarderler Endeksi’ne baktığımızda, pandemi sürecinde 131 milyarderin servetlerini iki kat ya da daha fazla arttırdığını görüyoruz. Dünyanın en güçlü insanı olan Louis Vuitton’ın başındaki Bernard Arnault, pandemi başından bu yana 60 milyar dolar daha zenginleşti. Elon Musk ise 50 milyar dolar daha varlıklı hale geldi. Gautam Adani ise 10 milyar dolarlık servetini bu süreçte 110 milyar dolara çıkardı.
Bir de terazinin başka kefesine bakalım. Dünya Bankası’na nazaran aşırı fakirlik sınırı 1.9 dolardır. Yani bu yazının yazıldığı tarihte günde 35,6 TL kazanamayan herkes çok fakirlik hududunun altındadır. Sadece 2020 yılında bu düzeyin altına düşen insan sayısı 97 milyon oldu. Dünya çapında ise fakirlik oranı %7,8 düzeyinden %9,1 düzeyine geldi. Kaldı ki global enflasyonu da düşünürsek beşerler artık daha az alım gücüne sahip ve harcayabilecekleri para ölçüsü da azalıyor.
Krizden çıkmak için yük sıradan insanlara yükleniyor.
Aslında hükümetler ya da merkez bankaları, “Krizi halka yükleyelim de debelensin dursunlar, niohaha” diye kahkahalar atan karikatürize berbat karakterler değiller. Temel istedikleri şey en az kayıpla ekonominin çarklarını döndürmeye devam etmektir. Bu durum geçmişteki krizlerde de farklı değildi. Sorun, izlenen yolların gelir eşitsizliğini daha da fecî hale getirmesi.
1929’daki Büyük Buhran’dan bu yana, çağdaş krizlerde birinci uygulanan usullerden biri para musluklarını açmaktır. Böylelikle iktisadın desteklenmesi sağlanır, genel olarak daha kolay borç almayı ve borç bulmayı sağlar. Artık bir düşünelim, bir firmanın dalda kalıp 10 bin çalışana maaş ödemeye devam etmesi mi, yoksa 10 bin çalışana iki aylık maaşını verip işsiz kalmalarına seyirci kalmak mı? İşte tam olarak bu karar yüzünden şirketler -ve haliyle zenginler- daha avantajlı oluyor.
Zengin durmaksızın daha varlıklı, yoksul durmaksızın daha yoksul hale gelebilir mi?
Yeterince vakit geçerse ve günümüzdeki süreç devam ederse, ileride herkes yoksulken 1 kişinin her şeyin sahibi olması gerekir. Bilim insanları da yabanî kapitalizmin bu halde bir daralmaya gidebileceğini söylüyor. Bu durumu değiştirebilecek farklı dış etmenler olsa da yeterince varlıklı şahısların fakirliğe düşmesi pek mümkün değil.
Yine de akademik etraflarda tartışılan hususlardan biri, dünyada orta sınıfın kaybolmaya başlayıp başlamadığıdır. Pek çok ülkede orta sınıfın varlığı yavaş yavaş ortadan kalkıyor, beşerler standart bir yaşama dönüyor.
Para ücretsiz olunca pay senetleri de çılgın atmaya başlar.
Piyasaya para basmaya başlarsanız ister istemez balonlar ya da baloncuklar da oluşturmaya başlayabilirsiniz. Örneğin pandemi devrinde verilen düşük faizli paralar, ABD iktisadında birçok teknoloji şirketi olan pek çok firmanın pay pahaları önemli formda yükseldi. Öte yandan bu paha artışını destekleyecek ekonomik bir üretim pek de kelam konusu değildi. Piyasaya giren çok ölçüde para, neredeyse direkt finansal varlıklara gitti ve bu durum da zenginlerin faydasına oldu.
Oxfam’ın “Acıdan Kar Etmek” isimli raporuna nazaran son 24 ayda milyarderler, servetlerini tam son 23 yılda arttırdıkları kadar artırmayı başardı. Bu durum genel olarak milyarderlerin daha geniş bir zenginliğe sahip olmasını sağladı.
Buraya kadar olan kısım ekonomik göstergeler ve genel olarak akademik çalışmalarla açıklanabilen kısım. Düşük faiz oranları, hükümet dayanakları ve yükselen pay kıymetleri bir kenarda dursun, bir de uzun müddette zenginleri daha da güçlü hale getiren, hatta bu durumu kronikleştiren kısma da bir bakalım.
1- Kısa konum almak
Çok varlıklı bireyler, bir sorun halinde en çok etkilenebilecek payları önceden tespit edip ona nazaran kısa konum alırlar. Kısa konum almak demek, birinden bedeli düşeceğine inandığınız şeyi kısa vadeli ödünç alıp satmaktır. Bugün 10 lira kıymetindeki hisseyi ödünç alıp satarsanız, 1 ay sonra da birebir hisseyi 7 liradan alıp geri verirseniz cebinizde 3 lira kalmış olur. Zenginler bunu milyonlarca payla yapabiliyor. Gamestop olayında olduğu üzere vakti gelince pay satan olmazsa işler karışabiliyor lakin olsun.
2- Tabandan toplamak/şirket satın almak
Bazı firmalar krizlerde çok önemli hasar alabiliyor. Payları dibe vurabiliyor ya da firma direkt satılabiliyor. Gereğince parası olan zenginler, bu firmaları ya da firmaların paylarını satın alıp kendilerine mutluluklar dileyebiliyorlar.
3- Pazarlık etmek
Zenginler daima pazarlık yapar, her şey pazarlık edilebilirdir. Apple, Tesla üzere devler, kriz durumunda kendilerine adeta muhtaç olan tedarikçilerine “Zam yapma, şunu bunu ek olarak ver, bize opsiyon sun, yoksa almam bak haa!” deme hakkına sahip olurlar. Çünkü karşılarındaki firma, batmak yerine daha az kâr elde etmeyi kabul edecektir.
4- Garibanın elinde ne varsa üç otuz paraya almak
Kriz durumunda pek çok kişi ellerindeki varlıkları satmak zorunda kalabiliyor. Dahası, orta sınıfa yönelik olarak üretilen meskenler ve öbür yapılar satılamıyor. Bu yüzden de zenginler gelip her şeyi ucuz ucuz alırlar ve zenginliklerini arttırırlar.
5- Vergi cennetlerinden faydalanmak
Bazı ülkeler çok düşük vergilerle ve çok muallak maddelerle yabancı yatırım çekmeye çalışırlar. Bu ülkeler, zenginlerin paralarını sakladığı kasalar haline gelir. Böylelikle vergiler zenginleri pek de etkilemiş olmaz.
6- Kaynakları ucuz ucuz toplamak
Krizlerde demir, petrol vs üzere kaynaklara talep azalabilir, bu nedenle fiyatlar düşebilir. Zenginler bu noktada işin içine girer ve bu kaynakları en ucuz oldukları haliyle satın alır. Böylece hem ileride kendi projeleri için ucuz hammadde kullanabilirler hem de satmak istediklerinde piyasadaki olağanlaşma ile kâr elde ederler.
Tek sorun sistemin kendisi mi yani?
Aslında değil. Birinci sıkıntılardan biri insanların parayı kullanmayı bilmemesi, çünkü bilhassa ülkemizde parayla tanışma çok geç yaşta oluyor. “Kumbara al, paranı içine at” düzeyine bile gelmek ülkemizde pek çok çocuğun -hatta gencin- gelemediği bir düzey. Bunun tesirleri yetişkinlikte de devam ediyor. Haliyle işin içine para girdiğinde, beşerler nasıl davranacaklarını pek kestiremiyorlar.
Zenginler ve başka beşerler para konusunda farklı düşünebiliyor. Zenginler yatırım odaklı düşünürken öbür insanların amacı daha çok bir şeyler satın almak olabiliyor. Hangi parayı artık, hangisini sonra harcayacağına karar verebilmek çok değerli bir yetenek.
“Abi çok uzun yazmışsın, bize bir özet geçsen?”
Peki. Ekonomik sistemin tamamının işlemesini sağlayan ekonomik tedbirler, sistemi çalıştıran zenginleri dayanaklar. Yarar özelleştirilirken kayıplar kamulaştırılır. Parası olan, fiyatı pahasının altında kalan her şeyi satın alarak zenginliğine zenginlik katar. Kısa müddetli düşünen ya da düşünmek zorunda kalan beşerler ise varlıklarını pahasının altında fiyatlarla kaybeder. Bu da zengini zenginleştirirken, gelir eşitsizliğini daha da arttırır.
