Elimizdeki buluntulara nazaran birinci saat milattan evvel 4 binli yıllarda Mısırlılar tarafından icat edildi. Güneş’i kullanarak vakti gösteren bu sistem vakit içinde gelişti ve pek çok farklı teknikle bugünkü saat sistemi oluştu. Bu süreçte su saati geçişi hızlandırmıştır. Elbette bunlar fonksiyonel makineler oldukları için her vakit hoş görünmezler, El Cezeri tarafından geliştirilen ve bir sanat yapıtı olarak kabul edilen filli su saati hariç.
12. yüzyılda El Cezeri tarafından icat edilmiş olan filli su saati, daha evvel yapılmış su saatlerine pek de benzemeyen bir düzenek kullanılmasıyla öne çıkar. Bunun yanı sıra, saatin düzeneği o kadar ince ayrıntılarla süslü ve bu süslerin her biri o kadar manalıdır ki kendini dünya sanat ve bilim tarihinin ayrılmaz bir kesimi olarak kabul ettirir. Filli su saati nedir, nasıl çalışır, bugün nerede sergileniyor gelin yakından bakalım.
İlk olarak, filli su saati yapıtının sahibi El Cezeri kimdir yakından tanıyalım:
1136 yılında bugün ülkemizin Şırnak vilayet hudutları içerisinde bulunan Cizre’de doğan ve 1206 yılında burada hayatını kaybeden İsmâil bin er-Rezzâz el-Cezerî, kısaca El Cezeri; bir alim, mühendis ve mucittir. Kendisinin sibernetiğin birinci adımlarını attığı ve hatta birinci robotu yaptığı düşünülür. Bir rivayete nazaran Leonardo da Vinci, El Cezeri’nin çalışmalarından ilham almıştır.
El Cezeri, İslamiyet’in Altın Çağı’nda yaşamış ve pek çok uzmana nazaran bu devri altın çağ yapmış isimlerden bir adedidir. Döneminin çok ilerisinde buluşlara imza atmıştır. Uzmanlara nazaran kendisi elliden fazla mekanik aygıt icat etmiş, bunların nasıl yapılacağına dair detaylı kılavuzlar yapmış ve fizik alanında gibisi görülmemiş çalışmalara imza atmıştır. En bilinen yapıtlarından bir tanesi ise filli su saatidir.
Filli su saatine geçmeden evvel, ilham alındığı Hint imali su saatinin çalışma sistemini görelim:
Elbette El Cezeri saatin mucidi değildir, ondan binlerce yıl evvel bile güneş saati ve su saati sistemleri kullanılmaktaydı. Bunlarda ortasında Gatika – Yantra olarak isimlendirilen Hint imali su saati hem mekanik sistemi açısından hem de El Cezeri’ye ilham vermesi açısından son derece değerlidir. Çalışma sistemleri ise apayrıdır.
Gatika – Yantra su saati yarım küre halindedir, tabanında küçük bir delik bulunur ve genel olarak bakırdan ya da Hindistan cevizinden yapılmış bir kaseden oluşur. Büyük bir kazanda yüzen kase yavaşça suyla dolar. Dolup tabana battığı vakit oluşan reaksiyon nedeniyle boşalır ve tekrar yüzeye çıkar. İşte bu süreç bir saatte tamamlanır. Budist ve Hindu tapınaklarda kullanılan Gatika – Yantra su saati, İslamiyet’in bu topraklarda yayılması ile birlikte kimi mescitlerde de kullanılmaya başlamıştır.
Gelelim asıl mevzumuza; filli su saati nedir, ne işe fayda?
Filli su saati, El Cezeri tarafından icat edilmiş bir su saatidir. Altın Çağı’nda İspanya’dan Orta Asya topraklarına kadar yayılmış olan İslamiyet’in üniversal yapısını söz etmek emeliyle yapılmış bir sanat yapıtı olarak kabul edilir. Eyyûbîler Devleti’nin kurucusu ve birinci hükümdarı olan Selahaddin Eyyubi’yi onurlandırmayı amaçlamaktadır.
El Cezeri, filli su saati üzerinde İslamiyet’in yayıldığı toprakları sembolize etmek emeliyle Hint fili, Mısır’a has zümrüdüanka kuşu, Arap figürleri, İran motifleri, Çin ejderhaları üzere figürler kullanmıştır. Bunların ortak noktası, birleştirici güç olarak da Selahaddin Eyyubi’ye yer vermiştir. Filli su saati, Arşimet’in su prensibine bağlı olarak çalışmaktadır.
El Cezeri’nin filli su saati nasıl çalışır?
El Cezeri tarafından geliştirilen filli su saati kolay üzere görünen lakin epeyce karmaşık ayrıntılarla bezeli ve ilham alındığı Gatika – Yantra su saatinden farklı bir düzeneğe sahiptir. Filin karnında bulunan havuzda delikli bir kase yüzer. Bu kase yavaşça dolarak yavaşça batar ve yana yatar. Yana yatarken kendisine bağlı olan üç ipi çeker.
Kasenin dolmasıyla çekilen üç çip, tek tek metal toplar salar. Salınan bu toplar, katip figürünü harekete geçirirler. Diğer yandan kase battığında bir ses çıkarır ve zümrüdüanka kuşu kendi etrafında döner. Toplardan bir tanesi Selahaddin Eyyubi figürünü harekete geçirir ve güya onun buyruğu ile hareket eder üzere görünür.
Kuşun ağzına gelen topun yüküyle ejderha figürü aşağı gerçek hareket eder ve bir fil bakıcısı figürü vazoya düşer. Bu düşüş sırasında bakıcının kolu da hareket etmiş ve top vazoya girmiş olur. Bu süreç otuz metal topla tekrarlanır ve her bir topta 30 dakika, yarım saatlik bir süreç tamamlanmış olur.
Filli su saati bir metreden biraz daha uzundu. Yani bu karmaşık bir sistem hayli küçük bir alanda çalışıyordu. Elbette filli su saati pek de kullanışlı değildi. Günde iki sefer kurulması gerekiyordu. Her seferinde metal topların birinci noktaya bırakılması gerekiyordu. Değişen gündüz ve gece saatlerine nazaran de su düzeyinin korunması son derece kıymetliydi.
Filli su saatini bir sanat yapıtına dönüştüren figürler ve fonksiyonları:
- Zümrüdüanka kuşu her yarım saatte bir ses çıkararak cinsin tamamlandığını haber verir.
- Kadran, saatin kaç olduğunu gösterir.
- Selahaddin Eyyubi kolunu hareket ettirerek kuş figürünü ortaya çıkarır.
- Kale, tüm süreci başlatan topları saklar.
- Kuş, topları gagasından dışarı salar.
- Çin ejderhası, topu yakalar ve file hakikat gönderir.
- Katip, yelkovan misyonu üstlenir.
- Fil bakıcısı, çeşidi tamamlayan kol hareketini yapar.
- Delikli kase, saatin zamanlama sisteminin temelidir.
Filli su saati nerede sergileniyor?
Günümüzden yüzlerce yıl evvel El Cezeri tarafından icat edilmiş olan filli su saatinin orjinali elbette günümüze yalnızca el yazmaları ile taslaklar olarak ulaştı. Pek çok sanatçı bu taslakları temel alarak benzerilerini üretti. Bunlardan en ünlüsü yaklaşık 7 metredir ve Dubai’de bulunan İbn Battûta Alışveriş Merkezi’nde sergilenir. Türk sanatkarlar tarafından yapılan versiyonları, ülkemizde açılan stantlarda vakit zaman sergilenmektedir.
El Cezeri tarafından icat edilen ve hem sistemiyle hem de sanatsal kıymeti ile görenleri kendine hayran bırakan filli su saati nedir, nasıl çalışır gibi merak edilen soruları yanıtlayarak bu değerli eser hakkında bilmeniz gereken ayrıntılardan bahsettik. Filli su saati ile ilgili fikirlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.
