İki kümesi birbirine büsbütün düşman etmek için ne gerekir? Ya da daha da değerlisi, birbirine epeyce esaslı halde düşman edilen iki küme ortasındaki buzlar daha sonra tekrardan eriyebilir mi? 1950’lerde Türk kökenli bir araştırmacı tarafından merak edilen ve arkasında çok daha derin bahisler barındıran bu sorular, hem toplum hem de bilim insanları tarafından sorgulanan bir deneyin ortaya çıkmasını sağladı.
Muzaffer Şerif (Muzafer Sherif) tarafından gerçekleştirilen ve 12 yaşındaki çocukların denek olarak kullanıldığı kelam konusu deneyin ismi Robbers Cave. Bu isim de deneyin gerçekleştirildiği alandan geliyor. Şerif’in sert tenkitlere maruz kalmasına sebep olan deneyler, içinde 3 adedin bulunduğu bir seri hâlinde geldi. Hazırsanız en baştaki deneyden ünlü Robbers Cave deneyine hakikat gidelim.
İlk deney 1949’da 12 yaşlarındaki 24 çocukla Middle Grove kampında yapıldı.
Çocukların geldiği yerler, ırkları ve yaşları, farklılıktan kaynaklı bir değişiklik olmaması için birebirdi.
İlk evrede kamp aktiviteleriyle ortadaki bağlar oluşturuldu ve arkadaşlıkların başlayıp güçlenmesi sağlandı. Daha sonra 24 çocuk iki kümeye ayrıldı. Hasebiyle arkadaşlar da farklı kaldı.
İkinci basamakta kümeler yalnızca kendi aralarında etkileşime girebildi. Arkadaşlıklar ve hiyerarşi oluştu. Bunun akabinde çocuklar çoğunlukla öteki küme yerine kendilerininkiyle olmayı tercih etti.
Üçüncü etapta kümeler ortasında müsabakalar düzenlendi. Burada kümelerin birbirlerini düşmanmış üzere gördüğü gözlemlendi.
Deneyin sonunda iki kümesi birleştirebilmek ismine ortak bir hedef sunuldu.
Bunun için de ortalarında sürtüşmeler devam ederken kamp dışından bir kadrosu bir spor karşılaşmasında yendiler ve deney böylelikle kaldı.
Daha sonra 1953’te daha ayrıntılı müşahedelerle deney tekrarlandı ama daha ikinci evrede deney yarıda kesildi. Bunun sebebi, çocukların deneyi fark etmesi ve araştırmacıların üzerine yürümesiydi. Kampın her yerine kolay kolay görünen mikrofonlar asmanın ve müşahedelerin yazıldığı defteri ortada bırakmanın getirisi bu olsa gerek.
1954 yazında ise Robbers Cave deneyi ortaya çıktı.
Yine birebir olan, farklı okullardan birbirini tanımayan 22 çocuk seçildi. Bu çocuklar evvel okullarda izlendi. Daha sonra her okuldan 5 ile 6 çocuk seçilerek kampa alındı.
Kampta veliler için çocuk ziyareti yasaklandı.
Diğer deneylerdeki tekniğin kopyalandığı deneyin birinci etabında farklı aktivitelerle küme içi bağların oluşturulması ve güçlenmesi sağlandı. Bu sırada kümelerin birbirinden haberi yoktu. Çocuklar kendilerine küme isimleri ve bayraklar oluşturdular. Bu bağlamda bir kümenin ismi Kartallar (The Eagles) oburunun ismi ise Çıngıraklar (The Rattlers) oldu.
İlk müsabakalar başladı.
İlk haftanın sonlarına yanlışsız keşifler yapan çocuklar, birbirlerine rastlamaya başladı ve bir noktada o alanda başka bir kümenin da olduğu, kamp vazifelileri tarafından doğrulandı. Birbirini süratlice ötekileştiren kümeler ortasında, birinde kimi imkânlar varken başkasında olmaması üzere sebeplerden kaynaklanan alevli bir rekabet ortamı oluşmaya başladı. Bu da işlerin kızışacağı ikinci etaba taban hazırladı.
Sürtüşme isimli ikinci basamakta ise kamp başkanı kılığına girmiş olan araştırmacılar, farklı ayrı kümelerle konuştu. Bunun sonucunda da kimin daha güzel olduğunu kanıtlayacak müsabakalar oluşturuldu. İkinci etapta bayraklarıyla birlikte karşı karşıya gelen kümeler birbirlerine karşı epey agresif halde sesleniyor ve birbirlerine isimler takıyordu.
Halat çekme üzere müsabakaları içinde barındıran bu evrede, kazanan kümeye kupa ve bıçak üzere mükafatlar vadedildiğinde kümeler daha da hırslı hâle geldi. Rekabetin daima devam ettiği ve agresifliğin de arttığı yarışın birinci evrelerinde Çıngıraklar galip çıktı.
Fakat yarış ilerledikçe durum da kötüleşiyordu.
Bundan evvel de aslında kümeler birbirleriyle yeterli geçinemiyor, birbirlerini düşman olarak görüyor ve buna yönelik hareketlerde bulunuyordu. Yarışın her kademesinde kazananın kaybedeni daima rahatsız ettiği, hengamelerin arttığı bir ortam oluştu.
Hatta Kartallar, bir noktada Çıngıraklar’ın diktiği bayrağı yaktı. Sonrasında ortalarında bir arbede çıktı ve yanıt olarak Çıngıraklar da Kartallar’ın bayrağını yaktı.
Daha sonra bir oyunu kaybeden Çıngıraklar, gidip Kartallar’ın kampını gece vakti bastı. Yatakları devirip eşyalarını çaldılar. Daha sonra Kartallar da tıpkı karşılığı verdi. Bunun akabinde kimin üstün çıkacağını belirlemek, yarışın son etabına kaldı. Buradan da Kartallar galip çıkınca mükafatları elde ettiler. Lakin onlar kamplarında değilken Çıngıraklar gelip ödüllerini çaldı.
Peki sizce buradan sonra bu iki küme el ele verir mi?
Son kademede iki kümenin çok çatışmanın akabinde güzele dönüp dönemeyeceğini görmek hedeflendi. Bunun için iki kümesi bir ortaya getirecek etkinlikler düzenlendi. Birlikte sinema izlemek ve yemek yemek üzere aktivitelerle başlayan bu kademenin başlarında çocuklar tekrar birbirlerine laf attı ve aşağıladı.
Peki birbirinden nefret eden iki kümesi fakat ne bir ortaya getirebilir?
Evet, ortak emeller. Bunu kullanmak için de Şerif, su kaynağını keserek sorunu çözmek için iki kümeye da muhtaçlık duyulduğunu belirtti. Sorunu ortadan kaldırdıktan sonra çocuklar, değişik halde öbür kümeden bir üyeyle yalnız kaldıklarında, küme içinde yaptıkları kadar agresiflik göstermedi. Ama kümeler ortasındaki sürtüşme bir mühlet daha olduğu üzere devam etti.
Bunun akabinde ortak etkinlikler için bütçeye katkı ve seyahat aracını sıkıştığı yerden kurtarma üzere iş birliği gerektiren aktivitelerde kendilerini buldular. Son seyahatin duyurulduğu vakit ise evvelki agresiflik ortada yoktu. Bu da onca karmaşa ve kaosun akabinde ortadaki duvarın yıkıldığı manasına geliyordu.
Deney sonucunda rekabet ortamında kümeler ortası sürtüşmenin, bilhassa de kıymetli kaynaklar kelam konusu olduğunda ön yargıyla birlikte arttığı, ancak bunun geri dönülemez yahut değiştirilemez bir durum olmadığı görüldü. Bu durum, psikoloji dünyasında “gerçekçi çatışma kuramı” (RCT) olarak biliniyor. Yapılan deney de teorinin bir örneği oldu.
Deney, etik tartışmaları nedeniyle çok ağır tenkitler aldı
Sonuçta çocukların, ebeveynlerin ve öğretmenlerin olacaklardan tam olarak haberleri yoktu. En azından bilim dünyası, gözü kapalı kabul etti demek isterdik ancak olması gerektiği üzere bir deney ortamının olmaması, onlar için de kuşkular oluşturdu.
1953’teki imtihanda bahsettiğimiz, çocukların olayı fark etmesi durumu ve son deneyde kamp vazifelisi olma noktasında gerçekçiliğin olmaması, bu kuşkuların sebeplerinden kimileri.
Peki sizin bu husus hakkındaki kanılarınız neler?
Kaynaklar: Practical Psychology, Psychology Wizard, Muzafer Sherif, Plainly Difficult