Osmanlı İmparatorluğu periyodunda şer’i yani dini kurallara nazaran düzenlenmiş bir hukuk sistemi olduğunu biliyoruz. Bu cins bir hukuk sistemi, dini kurallara nazaran yönetilen pek çok devlette görülmektedir. İslam devletlerinde bu sistemin ortaya çıkışı elbette İslamiyet’in birinci yıllarında Hz. Muhammed ile başlamıştır. Şer’i hukuk sisteminde yetkili kişi kadıdır ve bu sistem, kadılık sistemi olarak isimlendirilmektedir.
İlk gününden beri baktığımız vakit İslam devletlerinde kadıların vazifeleri genel olarak türel kuralları uygulamak üzerinedir. Yani kadılar bir nevi günümüzün hakimleridir. Lakin Osmanlı İmparatorluğu kadılık sistemini genişletmiş ve bu bireylere birebir vakitte idari misyonlar de vermiştir. Gelin Osmanlı’da kadıların misyonları nelerdir yakından bakalım ve kadılığın tarihi hakkındaki ayrıntıları görelim.
Kadılık sistemi nedir, nasıl ortaya çıkmıştır?
Kadılık sistemi; İslam devletlerinde türel uyuşmazlıkları çözmek, ceza vermek, hükümleri infaz etmek üzere misyonların kadı isimli yetkili bir şahsa verildiği sistemdir. Yani kadılar, hukuksal süreçleri yapan günümüzdeki yargıçlardır. Tüzel yetkileri olsa bile tarihin farklı devirlerinde mali, idari, dini, eğitim misyonları de olmuştur.
İslam hukukunun bir kesimi olan kadılık sistemi, İslam peygamberi Hz. Muhammed’in Medine’de kurduğu devlet ile başlamıştır ve kendisi birinci kadı olarak kabul edilir. Devlet genişledikçe sahabeleri kadı olarak atamış ve onlara türel, idari yetkiler vermiştir. Kadılık sistemi dört halife periyodunda de bu formda sürmüştür.
Emevi Devleti’nin birinci halifesi olan Muaviye, yargı işlerine karışmamış ve hukuk işlerini büsbütün kadılara devretmiştir. Abbasiler periyodundaki halife Harun Reşid, Ebu Yusuf’u kādılkudât olarak atamıştır. Endülüslerde ve Fatimilerde de emsal bir halde uygulanan kadılık sistemi, Türklerin İslamiyeti kabul etmesi ile birlikte Selçuklular, İlhanlılar, Karakoyunlular ve Akkoyunlularda da uygulanmıştır.
Osmanlı Devleti’nde kadılık sistemi:
Türklerin İslamiyete geçmesi ile birlikte Türk beyliklerinde ve devletlerinde de kadılık sistemi uygulanır hale gelmiştir. Osmanlı Devleti’nin kurucusu Osman Bey’in kadı tayin ettiği bilinmektedir. Osmanlı kaynaklarında rastlanan birinci kadı, Bilecik kadısı olarak atanan Dursun Fakih’dir.
Osmanlı Devleti’nde kadılar, kaza ismi verilen küçük bölgelere atanırdı. Kadı, atandığı bölgenin hakimi, idarecisi, yöneticisi ve emniyet müdürü olarak vazife yapardı. II. Mahmut ve akabinde Tanzimat periyodunda kadıların yetkisi sonlandırılarak sadece yargı işlerine bakmaları sağlanmıştır. 1924 yılında kadılık sistemi büsbütün kaldırılmıştır.
Osmanlı’da kadıları kim atar?
Kadılar kamu vazifelisi olarak çalıştıkları için medresede eğitim görmüş ve hukuk bilgisine sahip bireyler ortasından devlet tarafından atanırdı. İlk vakitler kazaskerin önerisi, padişahın kararı ile atanan kadılar, Fatih Sultan Mehmet ile birlikte vezirler tarafından atanmaya başlamıştır.
Eğitim aldıktan sonra kadı olmak isteyen adaylar padişahın atadığı periyotta padişah tarafından, sonraki periyotta ise kazasker tarafından bir imtihana tabi tutulurlardı. Yaklaşık beş yıllık staj ve İstanbul’daki bir yıllık asistanlık devrinden sonra kadıların ataması yapılırdı. İnce elenip sık dokunan bu liyakat sistemi maalesef Yasal Sultan Süleyman devrinden sonra bozulmuş ve değerli makamlarda tanıdığı olan şahıslar kadı olarak atanır hale gelmiştir.
İki başlık altında inceleyebileceğimiz Osmanlı’da kadıların misyonları nelerdir?
- Kadının isimli görevleri
- Kadının idari görevleri
Kadının isimli misyonları:
Osmanlı kadılık sisteminde kadıların birinci ve en değerli misyonu şer’i mahkemelerde tüzel mevzularda karar vermektir. Nikah ve izdivaçları yapar, miras bölüştürür, yetimleri koruma eder, vasi tayinlerine ve azillere karar verir, vakıf ve vasiyet kararlarının yerine getirilmesini takip eder, cürüm davalarına ve cinayet davalarına bakarlar.
Kadılar kararların, Hanefi mezhebine uygun olarak verirlerdi. Davalar mescitte ya da bayanın meskeninde görülürdü. Kadılar isimli misyonları kapsamında noter süreçleri de yapar ve vakfiye düzenler, varis atar, senet süreçlerini düzenler, yetim mallarına bakar, tapu kayıtlarını düzenler, evlenme ve boşanma süreçlerini gerçekleştirirdi.
Kadının idari misyonları:
Osmanlı kadılık sisteminde bayanın idari misyonlarını de idari ve belediye olmak üzere ikiye ayırabiliriz. Kadı, idari vazifeleri kapsamında şehri yönetir, asayişi sağlar, esnaf loncalarını denetler, üretim yerlerini denetler, pazar yerlerini denetler, kentim imar sistemini yönetir ve cami, vakıf, okul üzere yerlerin idarelerini denetlerdi.
Belediye işlerine de bakan kadılar bu kapsamda kent paklığını sağlar, pazar yeri temin eder, ürünlerin fiyat denetimini yapar, ölçü aletlerini denetim eder, imar düzenlemesi yapar, karaborsadan satış yapılmasını mahzurlar, lokal yasaklar koyar ve yasaklara uymayanları cezalandırırdı.
Kadıların misyondan alınması ve yardımcıları:
Kadıların kazalara atandığı söylemiştik lakin bu kazalar her vakit küçük yerleşim yerleri olmazlar. Büyük bölgelerde bayanın misyonlarını yerine getiren naibler bulunurdu. Bunun yanı sıra subaşı, asesbaşı, dizdar, mimarbaşı, imam, müftü ve katip üzere şahıslar de bayanın misyonlarında ona yardımcı olurlardı. Yani bir nevi günümüzdeki belediye sistemi uygulanmaktaydı.
Kadılar genel olarak misyon mühletleri bitene, kendileri ayrılana ya da ölene kadar atandıkları yerdeki misyonlarını sürdürürlerdi. İki kadı anlaşarak misyon yerlerini değiştirebilirlerdi. Görevi berbata kullanma, yolsuzluk yapma, engelli kalma üzere durumlarda kadı istifa edebilir ya da vazifeden alınabilirdi.
Kadılık sistemi, Avrupalı tüccarların Osmanlı’ya gelmesi ile birlikte zayıflamaya başladı:
Osmanlı Devleti’nin gerileme devrinde güç kaybetmesi ile birlikte teşkilat sistemi de zayıfladı ve bundan birinci etkilenen elbette kadılar oldu. Fakat kadılar en büyük darbeyi 19. yüzyılda Avrupalı tüccarların ülkeye girişi ile birlikte aldılar. Şer’i hukuka nazaran yargılanamayan bu tüccarlar için ticaret mahkemesi kurulması ile birlikte kadılık sisteminin de sonu gelmeye yüz tuttu.
Kadılık yüksek gelir getiren bir iş değildi, saygınlığının da azalması ile birlikte artık medrese eğitimi görmüş şahısların bu kuruma ilgisi azaldı. Saygınlığın azalması sonrası halk artık bayanın mahkeme kurmasına gerek görmeden imamlardan palavra yanlış fetvalar almayı tercih etti. Rüşvet ve yolsuzluk haberlerinin de artması sonucu hukuk sistemi tepetaklak oldu.
Zaten II. Mahmut periyodunda başlayan ve Tanzimat devrinde süren ıslahatlarla birlikte kadıların elinde sırf yargı yetkisi kalmıştı. Ticaret mahkemelerinin kurulması, halkın fetva merakı derken kadılık sistemi sırf göstermelik bir hale geldi ve 1924 yılında 469 sayılı Mehakimi Şer’iyenin İlgasına ve Mehakim Teşkilâtına İlişkin Ahkâmı Muaddil Kanun ile birlikte kadılık kurumu büsbütün kaldırıldı.
İslam devletlerinde isimli ve idari vazifelere sahip olan kadıların tarihinden bahsederek Osmanlı’da kadıların misyonları nelerdir sorusunu yanıtladık. Tarihten ders alıp da liyakat sistemi uygulamayan tüm toplumların sonu maalesef felaket olacaktır. Bahis hakkındaki fikirlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.