“Eşlerimizin şehit olmadan söylediği her şey bir bir ortaya çıktı. Havalandırmada sorun var, ocak bakıma alınacak demişlerdi. Hepsi şehit olmadan evvel madendeki ihmalleri anlatmış; ailesine diyemezse arkadaşına, arkadaşına diyemezse sevgilisine… Göz nazaran göre gittiler işte.”
İkiz bebeklere gebe 24 yaşındaki Sena Sıla Yıldırım, Amasra’da Türkiye Taşkömürü Kurumu’na ilişkin maden ocağındaki patlamada eşini kaybeden onlarca bayandan biri.
Facianın akabinde Amasra’daki madenci aileler bir yandan yaralarını sarmaya çalışırken, öteki yandan soruşturmayı yakından takip ederek hukuksal evreye hazırlık yapıyor.
Bilirkişi ön raporu ve tutuklu şahısların birinci savcılık tabirleri, maden ocağının işleyişine dair pek çok ihmal savını, denetimsizlik ve aksaklık tespitlerini ortaya koyuyor.
İTÜ ve Kocaeli Üniversitesi’nde misyon yapan akademisyenlerden oluşan uzman heyeti, madende “havalandırma eksikliği, metan gazı ölçümlerinin tesirli yapılmaması, kömür tozuyla gayret edilmemesi” üzere kritik yanlışlar olduğunu kıymetlendiriyor.
42 madencinin öldüğü patlamaya ait kritik tespitlerden biri, grizu patlamasının meydana geldiği noktaya en yakın havalandırma sisteminin beşte bir oranında çalıştığına yönelik.
B?ilirkişi raporunda neler öne çıkıyor?
Raporda ayrıyeten teknik işçi sayısındaki yetersizliğin kazada etken olduğu ve ilgili bakanlıklar tarafından madende yapılan rutin kontrollerin “gereken aktifliği sağlayamadığı” kaydedildi.
Merkezi gaz izleme sisteminden alınan bilgiler üzerinden, madende patlama gerçekleşmeden evvel çokça defa, “neredeyse rutin olarak” çok riskli metan düzeylerinin görüldüğü tespit edildi. Lakin bu tespite rağmen hiçbirinde ocağın kısmen dahi boşaltılması tarafında bir tedbir alınmadığı belirtildi.
Bilirkişi raporunda, birincil sebep olarak havalandırma eksikliği gösterilirken, “Havalandırma sistemi kâfi ve tesirli olsaydı olayın meydana gelmesi önlenirdi” tabirlerine yer verildi.
Soruşturma kapsamında tutuklu bulunan kimi çalışanların sözlerine nazaran, madendeki havalandırma sorunu bilinmesine karşın patlama anına kadar rastgele bir tedbir alınmadı.
ANKA Haber Ajansı’nın 3 Kasım’da yayımladığı birinci tabirlere nazaran, tutuklu emniyet mühendisi Şahan Kahraman, kazanın meydana geldiği kottaki 4 hava pervanesinden birinin arızalı olduğu ve gerekli modülün kazaya dek temin edilemediğini söyledi.
Tutuklu işletme baş mühendisi Mehmet Tural ise savcılıktaki sözünde, “Mevcut kazada havalandırma konusunda sorumluluk büsbütün iş güvenliğine aittir, tozla uğraş konusunda da iş güvenliğine aittir” dedi.
BBC Türkçe’nin patlama sonrası gerek maden ocağında gerek taziye konutlarında konuştuğu pek çok madenci ailesi, yakınlarının birkaç aydır ocaktaki riskli metan düzeyine karşın, iş güvenliği sağlanmandan çalıştırıldıklarını anlatmıştı.
Sena Sıla Yıldırım, “Eşim bana şehit olmadan 2 hafta evvel madenin havalandırmasında sorun olduğunu söylemişti. Ölmeden evvel söyledikleri gerçekler ortaya çıktı lakin olan yeniden bizimkilere oldu” demiş ve bu soruşturmanın yalnızca “teknik personel” düzeyinde kalmasından telaş ettiğini söylemişti:
“Bilirkişi ön raporunda üst düzey genel müdürlere pek değinilmemiş. Tutuklananlar müdürler ya da yöneticiler değil, çoklukla teknik elemanlar. Ölen barutçu ve nezaretçi üzere emekçilerin üzerine cürüm atma başladı. Bunların hiçbirini kabul etmiyorum.”
“E?n yakın havalandırma 70 metre ileride ve cılız bir hava üflüyor”
Kömür madenlerinde üretim sırasında her dinamitleme yapıldıktan sonra aşikâr ölçü metan gazı açığa çıkıyor. Bu durum aslında son derece olağan.
Açığa çıkan bu gazın bir metan patlamasına dönüşmemesi ve personellerin sıhhatini tehlikeye atmaması için ise tesirli bir havalandırma sistemiyle maden dışına atılması gerekiyor.
Bilirkişi raporuna nazaran Amasra’daki maden ocağında bu sistem işlemedi. Patlama, barutçunun -320 kotun en uç noktasında takımıyla birlikte dinamitleme yaptıktan sonra metan gazı düzeyinin süratli bir halde artması ve grizu patlamasına dönüşmesiyle gerçekleşti.
Raporda, “Yetersiz ve etkisiz havalandırma sistemi olayın meydana gelmesindeki en temel unsurdur” sözleri yer aldı:
“Ocak içinde kâfi ölçüde ve süratte hava sirkülasyonu sağlanamamış, bu nedenle yanıcı, patlayıcı gazları ve tozları insanların çalıştığı ve bulundukları yerlerde seyreltme ve süratle ortamdan uzaklaştırma misyonu yerine getirilememiştir.”
Ayrıca, “-300 ve -350 katlarına gönderilen hava ölçüsü son derece yetersizdir. Bu büyüklükteki bir ocakta bu kadar az hava ile kâfi ve faal bir havalandırma sağlamak neredeyse imkansızdır” sözlerine yer verildi.
BBC Türkçe’ye konuşan Avukat Sercan Ortan, kazaya en yakın havalandırma vantüpünün hem uzakta hem de olmasın gerekenin 5’te 1’i düzeyinde hava üflediğini kaydediyor:
“Yeraltında çalışanların hangi noktada öldüğünü gösteren haritaya baktığımızda, en önde lağımı atan kişi ve grubu olduğunu görüyoruz. Yani delikleri delip içine barutları koyduktan sonra olması gerektiği halde geri çekilmişler.”
“İşçiler geri çekildiği esnada bu deliklerden metan sızmaya devam ediyor lakin en yakın havalandırma vantüpü dinamit atılan yere yaklaşık 60-70 m uzaklıkta ve olması gerekenin 5’te 1’i düzeyinde bir pak hava üflüyor.”
“O cılız hava sebebiyle maalesef dinamit sırasında açığa çıkan metan pak havayla karışıp kirli hava yolundan atılamıyor. Personeller geriye çekilirken orada daima ağırlaşan bir metan kelam konusu.”
Aran, madende metan aşikâr bir yoğunluğa ulaştıktan sonra rastgele bir alev kaynağına muhtaçlık duymadan, “iki taşın birbirine çarpmasıyla açığa çıkan küçük bir kıvılcımla bile” patlayabileceğini söylüyor.
“Madendeki yüksek gaz düzeyi rutin lakin üretim hiç durmamış”
Madendeki metan gazı düzeyi %1,5 ve %2’nin üzerine çıktığı anda tehlike arz etmeye başlıyor.
Merkezi gaz izleme sistemi bilgilerinin incelendiği uzman raporuna nazaran, maden ocağındaki metan gazı düzeyi geçmişten bu yana “neredeyse rutin olarak” tehlikeli düzeylerde seyretmişti.
18 Ekim’de konuşan kahveci Rıfat Akgül, patlamada hayatını kaybeden madenci Şaban Yıldırım’ın kendisine patlamadan iki hafta evvel madendeki metan gazı probleminde bahsettiğini anlatmıştı:
“Şaban bana ocakta gaz ıstırabı olduğunu söylemişti ve ‘Madene giriyoruz, çıkıyoruz ancak hayatımız tehlikede’ demişti. Çocuklar zati içeride gaz ezası olduğunu amirlerine söylemişler ancak ‘çalışın, devam edin’ karşılığını almışlar.”
Madendeki metan sensörlerini inceleyen eksper heyeti de patlamanın olduğu -320 kotunda farklı tarihlerdeki metan gazı düzeylerine dair şunları not ediyor:
“-320 kalın damar bacasındaki metan düzeyleri birçok kez yasal üst limit olan %2’yi geçmiştir. İki sefer da sensörün ölçebileceği en üst limit olan ve metan gazı alt patlama limiti %5’i geçtiği görülmektedir. Grafikler dikkatle incelendiğinde, metan düzeyinin müteakip kezler uzun müddet boyunca %1,5 ve %2’nin üzerinde kaldığı görülecektir.”
“-320 Kalın Damar Tavan Yolu’ndaki metan düzeyleri neredeyse rutin olarak %1,5’i ve tertipli olarak da %2’yi aştığı için potansiyel olarak patlayıcı metan düzeylerinin birçok kere mevcut olabileceği söylenebilir. Bu durumların oluşması da yetersiz ve etkisiz havalandırmaya ilaveten metan drenajı uygulamasının olmamasıdır.”
Tutuklu emniyet mühendisi Şahan Kahraman savcılık sözünde, patlamadan bir hafta evvel madendeki metan gazı düzeyinin %4 düzeyine çıktığını ve bu sebeple çalışanları tahliye ettiğini, 1 gün sonra ise gaz düzeyinin olağana döndüğünü tez etti.
Avukat Ortan ise eksper raporuna dayanarak bu ocakta üretimin hiçbir vakit durdurulmadığını kaydediyor:
“Bilirkişi raporunda, geçmişte metanın yüksek düzeylere çıkmasına karşın üretimin durdurulmadığı zira üretilen günlük kömür ölçüsünün daima tıpkı düzeyde seyrettiği tespit ediliyor. Üretim rastgele bir vakitte durdurulmuş olsaydı, bu üretim kıymetlerine yansırdı.”
“Bu maden ocağında her gün ortalama birebir düzeyde kömür üretilmiş. Hatta emekçilerden öğrendiğimiz kadarıyla, bu ocakta aylık ortalama 5-6 bin ton civarında kömür çıkarılırken, Eylül ayında 15 bin ton civarında kömür çıkarılmış.”
“Kömür üretimi sırasında metan düzeyi %4’lere çıkabilir lakin burada değerli olan üretimi durdurup durdurmadığınız, personellerin güvenliğini alıp almadığınız. Buna dair hiçbir data yok maalesef.”
Grizu sonrasında kömür tozu patlaması yaşandı
Kömür üretimi sırasında ortaya çıkan kömür tozları, madenin yerine ya da vantüplerin üzerine yapışarak birkaç cm kalınlığında kömür tozu katmanı oluşturabiliyor.
Bu tozlar güçlü bir havalandırma sistemiyle madenden atılarak ya da üzerlerine serpilen kömür taşlarıyla tehlikesiz bir hale getirebiliyor.
Bilirkişi raporu, madende kömür tozuyla tesirli uğraş edilmediği için grizu patlamasını kömür tozu patlamalarının takip ettiği ve facianın boyutlarını artırdığı tespit ediliyor:
“Grizu patlamasının kömür tozu patlaması ile ocağa yayılması, yaşanan kazanın boyutlarının ve tesir arasının artmasına sebebiyet vermiştir.”
“İşletmede kömür tozu ile gayret konusunda hazırlanan yönergenin bulunmuş olması, işletme yetkililerinin de riskin farkındalığına işaret etmektedir. Tozla gayret aktif yapılsaydı meydana gelem kazanın tesiri daha az olabilirdi.”
Avukat Ortan, “Grizu patlamasından sonra ortam biriken ve temizlenmeyen kömür tozları da bu alevle birlikte patlamaya başlıyor” diyerek anlatıyor:
“Yer altında kutu üzere bir yerdesiniz, bu şiddetli basınç gidebildiği yere kadar şiddetlenerek gidiyor ve en son -300 düzeyindeki su torbalarını patlattığı için, yangın ve basınç o noktada duruyor.”
“Teknik işçi sayısı yetersiz”
Bilirkişi raporunda, madende teknik işçi sayısında eksiklik olduğu ve bu kusurun “kazanın meydana gelmesinde ekten olduğu” bedellendiriliyor.
Anka Haber Ajansı’nda şüphelilerin sözlerini haberleştiren Gazeteci Tamer Arda Erşin, Amasra’da ölen madenci sayısı toplam emekçi sayısına oranlandığında, “Aslında Soma ile birebir büyüklükte bir facia lakin kimse bunun farkında değil” diyor.
Şüphelilerin sözlerinden aktaran Erşin, “İşin tuhaf tarafı şu, gaz izlem merkezinde olağanda iki kişi bulunması gerekiyormuş lakin o gün tek kişi varmış ve işçi eksikliği sebebiyle sık sık tek kişi kalabiliyorlarmış” diyor.
Öte yandan Ortan, belgede yer alan gaz izleme sensör planına nazaran, kazaya en yakın gaz izleme sensörünün 80 metre uzakta olduğunu anlatıyor:
“Olayın olduğu damarda bir sensor var lakin bu sensor çok geride. Bu sensorun 18.09’da verdiği kıymet 1,69. Burada 1,69 ise muhtemelen patlamanın olduğu ve gazın daha ağır olduğu yerde çok çok daha yüksekti lakin bunun net bir verisini çıkarmak da çok güç.”
Erşin ise, “Patlamanın yaşandığı yerde birinci evvel barutçu ölmüş. Barutçunun metan düzeyinin yükseldiğinden, merkezi izleme sistemi üzerinden haberi olmuyor” diyor:
“Yetkililer, biz personellere seyyar gaz ölçüm aygıtları veriyorduk diye savunuyorlar kendilerini. Ölen kişinin lağımı atmadan evvel ölçmesi gerekiyordu diyorlar. Pekala o ne kadar sağlıklı sonuç veriyor, verdi mi? Bilinmiyor.”
TTK: “Patlamada havalandırmanın tesiri yok”
Kiraz, “Bizim kendi öngörümüz, kendi incelemelerimizle birlikte, havalandırmadan kaynaklanan bir sorun olmadığı, havalandırmadan kaynaklanan bir kaza olmadığı şeklinde” dedi.
Kiraz, 2021 yılında toplam 46 defa kontrol yapıldığını ve kontrol yapılan konuların kuruluşlara gönderildiğini kaydederek, kuruma bağlı 177 iş güvenliği uzmanı ve 16 iş yeri doktorunun misyon yaptığı bilgisini verdi.
Kiraz, Amasra’daki ana aspiratörün 1978 yılında kurulduğunu belirterek, “Söz konusu ayağın olduğu yerde muhtaçlık kadar hava basılıyor. 3 bin 750 küp hava, olağan şartlarda ocağa basılıyor” diye konuştu:
“Metan ölçümü yapıldı mı? Az evvel de izah ettiğim üzere, yeraltında metan sensörleri ile birlikte ölçümü yapılıyor. Ana galerilerde de çalışan gruplarda şahsî gaz ölçüm aygıtları var. Daima sabit olan metan sensörlerimize de yüzde 1-1,5’te de sesli ve ışıklı ihtar yapıyor.”
Gazeteci Erşin ise, “TTK’nın resmi görüşü aslında şu: Bizim havalandırmamızı kabahati yok, bizim eksikliğimiz yok. Reaksiyon çekecekleri için açıkça ölen çalışanlar hatalıydı da diyemiyorlar, bu türlü sürüncemede bırakıyorlar” yorumu getiriyor.
Müessese Müdür Yardımcısı: “Sadece oturdum, maaş aldım”
Müessese Müdür Yardımcısı tutuklu Salih Atmaca tabirinde, 2020 Ağustos ayında tüm misyonlarından alındığını ve yalnızca kâğıt üzerine yönetici göründüğünü savundu:
“2020 Ağustos ayından sonra hiçbir iş yapmadım, talimat almadım, buyruk vermedim, hiçbir sorumluluk altında da değilim. Yalnızca oturdum, maaş aldım. Üretim iltisak müdürü olarak boş takım üzerimde duruyordu fakat bana bir şey yaptırılmıyordu.”
“Benim 2020 Ağustos ayından sonra iş icabı ocağa girmem, bana bağlı ünitelere buyruk vermem, bilgi almam hem şifaen hem de yazılı olarak yasaklanmıştır.”
Avukat Ortan, daha fazla kişi sorumlu olmasına karşın şu kademede yalnızca 8 kişinin tutuklanmış olmasını yetersiz buluyor:
“Bunları teknik eleman olarak kıymetlendirebiliriz. Bizim bir sorumluluğumuz yok, bir sorun gördüğümüzde üstlerimize söz ediyorduk ve artık biz günah keçisi ilan ediliyoruz diyorlar.”
“Eğer bilim tekniğine uygun olmayan kurallara isyan etmezseniz, oradaki üretimi durdurma yetkiniz olmasına karşın maddi korkularla ya da siyasi dertlerle üretimi durdurmazsanız yaşananların sorumlusu haline gelirsiniz.”
A?masra’da hayatını kaybeden madencilerin eşleri olarak “Her birimizi kucağında çocuklar kaldı” diye Sena Sıla Yıldırım ise, kazadan sorumlu tüm yetkililer yargılanmasını istiyor:
“Bizim vekaletlerimiz sayesinde 8 kişi tutuklandı. Bizim hedefimiz üst şahıslara de ulaşıp sonuçsuz kalmaması. Adalet yerini bulsun diye.”
