Çin Devlet Lideri Şi Jinping’in Arap ülkeleri ve Körfez İşbirliği Kurulu (KİK) üyeleriyle tepelerini de içeren Riyad çıkarması sona ererken, yankıları tartışılıyor. Suudi kraliyetinin, ABD Lideri Joe Biden’ın tersine şahsen havaalanında kırmızı halılar ve top atışlarıyla şaşaalı biçimde karşılayıp ağırladığı Şi, Nesil ve Yol teşebbüsünün Arap ülkeleriyle iştiraki pekiştirecek yeni tabanlar tesis etmiş görünüyor.
Çin-Arap ülkeleri tepesinin bir sonraki ayağının Pekin’de düzenlenmesi kararlaştırılırken, ‘Riyad bildirisi’ olarak anılan kapanış bildirisinde farklı alanlarda işbirliğini derinleştirme ve stratejik paydaşlığı pekiştirme vurgusu yer aldı. Çin önderi de Riyad’da bilhassa ülkesinin kıymetli güç tedarikçisi olan Suudi Arabistan’la sayısız mutabakata imza koydu.
Çin başkanının üç günlük Riyad ‘çıkarması’, Araplarla ve KİK önderleriyle dorukları ve ‘kader ortaklığı’ vurgusunu Dumlupınar Üniversitesi’nden Asya siyasetleri uzmanı Dr. Barış Adıbelli ile konuştuk.
‘Her şeyden ötesi ortak bir bahttan bahsetti’
Dr. Barış Adıbelli’ye nazaran, Çin başkanı APEC doruğunda verdiği ‘Asy-Pasifik hiç kimsenin art bahçesi olmayacak’ bildirisinin Ortadoğu versiyonunu Araplarla buluşmasında tekrarladı. Suudilerle 50 milyar doları bulan mutabakatlara dikkat çeken Adıbelli, her şeyden değerlisi Çin başkanının ‘ortak bir bahttan bahsetmesine’ dikkat çekti:
“Suudi Arabistan’la 50 milyar dolarlık 35 mutabakat imzalandı. Bunun içerisinde kapsamlı stratejik iştirak da dahil. Şi nasıl bir ortamdan çıkarak buraya geldi? 20. Kongreyi tamamlamış olarak O sırada hayatını kaybetmiş en büyük karşısının cenaze merasimi düzenlendi. Şi, ‘Sıfır Kovid’ siyasetinden dolayı büyük protesto şovlarının olduğu süreçte Çin’den ayrıldı ve Ortadoğu’ya geldi. Suudi Arabistan’ı ikinci ziyareti. Suudi Arabistan nezdinde Körfez’e, Ortadoğu’ya yönelik Çin’in kıymetli bir atılımı. Gelmeden evvel G20 ve APEC doruklarına katılmışt. APEC’de ‘Asya Pasifik hiç kimsenin art bahçesi olmayacak’ demişti. Artık emsal bir bildirisi Suudi Arabistan nezdinde Çin-Arap devletleri tepesinde verdi. Orada direkt değil dolaylı yoldan ‘Ortadoğu hiç kimsenin art bahçesi olmayacak’ dedi. Biden’ın son Suudi Arabistan ziyareti sırasında İsrail’de ‘ABD, Ortadoğu’yu terk etmeyecek. Ortadoğu’yu Rusya ve Çin’e bırakmayacak’ kelamını söylemişken, Şi, geldi ve mutabakatlar yaptı, Körfez İşbirliği Kurulu’yla başka bir tepe yaptı. Birinci kere Çin-Arap devletleri doruğunu yaptı. Doğu Kudüs başşehri olan bağımsız bir Filistin devletine takviyesini tekrar etti. Her şeyden ötesi ortak bir yazgıdan bahsetti.”
‘Arap dünyası güçlü ve bu yeni dünyada yer almak istiyor’
Arap dünyasının Trump ile başlayan süreçte Batı ile bağlarında bir ‘erimenin’ başladığını söyleyen Adıbelli, 21’inci yüzyılda yeni bir dünya kurulurken ve Asya güçlenirken, Arap dünyasının da bu yeni dünyada yer almak istemesine atıfta bulundu. Adıbelli’ye nazaran Çin açısından ise Arapların memleketler arası siyasetteki gücü muhakkak iken, AB içinde veto gücü olan Yunanistan kadar ‘değeri bulunmuyor’:
“Trump ile birlikte Arap dünyasının Batı ile bağlarında bir erime de başladı. İbrahim mutabakatları ile birlikte aslında çok da istekli halde imzalanmadığı kulislere yansıdı. Lakin ileriki arşiv dokümanlarından bunu daha net göreceğiz. Yani bir baskı, dayatma var. Trump’ın Suudi Arabistan’da ‘Biz olmasak bir hafta tahtta oturamazsınız’ formunda varlıklarını ABD’ye borçlu oldukları imaları, başta Suudi Arabistan olmak üzere Arap dünyasını yeni arayışlara itti. 21. Yüzyılda yeni bir dünya kuruluyor, güçlenen bir Asya var. Arap dünyası varlıklı ve bu yeni dünyada yer almak istiyorlar. Çok fazla da mana yüklememek lazım. Çok kutupluluğun inşasına kadar manalar yüklendi, bu o kadar değil. Çin, Arap dünyasıyla çok kutuplu sistem kurmayacak. Çin’in Arap dünyasına iki yaklaşımı var. Bir enerjiyi tedarik ettiği yer, bu yüzden enerjiyi inançta tutması gerekiyor. İki orası ticaret yaptığı bir pazar. Çin, Arap dünyasının memleketler arası siyasetteki gücünü biliyor. Bir Yunanistan ile karşılaştırdığınızda Yunanistan kadar stratejik yahut siyasi kıymeti yok. Yunanistan en azından Çin lehine AB’de veto gücü var. Arap dünyasında bu türlü bir güç olmadığı için daha çok ticaret ve güç bağlamında bakıyor. Zati Suudi Arabistan’a 4 milyar dolarlık silah sattı. Kasım ayında satış muahedesini yaptılar. Suudi Arabistan’ı silahlandırıyor. Suudi Arabistan balistik füzeler aldı. Amerikan istihbaratına nazaran Riyad yakınında balistik füze geliştiriyor. Amerika buna olumlu bakıyor. İran tehdidine karşı silahlandırılmış ve güçlendirilmiş bir Suudi Arabistan, ABD ve İsrail’in işine yarayacak. Fakat Çin, İran’a da silah satıyor. Buradan bakınca Çin için ne Suudi Arabistan ne İran çok kutuplu sistem kuracağı ülkeler, daha çok silahlarını satabileceği pazarlar olarak gözüküyor.”
‘Çin’in kurtarıcı bir güç üzere yansıtılması durumu var’
Çin’in bölgede ‘kurtarıcı güç’ üzere yansıtıldığını lakin Pekin’in bölgeye ‘pazar’ olarak baktığını söyleyen Adıbelli, Çin’in Ortadoğu’daki asıl rakibinin ise ABD değil Rusya olduğunu öne sürdü:
“Amerikalılar Suudi Arabistan’a ağustos ayında Patriot sistemlerini verdiler. Çin’in kurtarıcı bir güç üzere yansıtılması durumu var. Fakat Çin yalnızca pazar olarak bakıyor. Ukrayna savaşı nedeniyle Rusya-Çin münasebetlerine bakalım. Çin çok fazla Rusya’nın yanında duramadı. Muhakkak bir noktada durur, sonra söylemsel duruşa geçerek çekilir dedik. Bugün gelinen noktada bu savaş periyodunda Rusya, İran ile daha yakın. Klâsik olarak şu da var. Çin, burada Amerika’ya mı meydan okudu derseniz, Çin’in Ortadoğu’daki en büyük rakibi bana nazaran Amerika değil Rusya’dır. Bu, üçüncü dünyanın liderliği üzerine 1960’tan beri gelen bir rekabet. Ukrayna nedeniyle Putin’in şu an büsbütün oraya odaklanması, Çin’in işine yaramıştır. Son periyotta Rusya’nın da Ortadoğu’da besbelli bir aktifliği var. Putin’in Arap başkentlerine yaptığı ziyaretleri var. Lakin krizden ötürü Rusya’nın aktifliği azaldı. Çin bunu çok güzel kıymetlendirdi. Ortak paydada duruş birebir zati. Arap dünyasında da o denli.”
‘Burada daha çok Çin’in kaybını kapatma ismine Arap dünyasındaki atılımları görüyoruz’
Suudilerin SİÖ ve BRICS’te yerini alma isteği ve bu yapıların genişlemesi kelam konusuyken, Adıbelli’ye nazaran ABD şimdi ‘bekle-gör’ siyaseti izliyor. Adıbelli, Çin’in ise pandemi ve yeni kapanmalar yüzünden kaybettiklerini Araplarla yeni atılımlarla kazanmak istediği değerlendirmesinde bulundu:
“ŞİÖ’de bu yıl Suudi Arabistan ile protokol imzalandı, sırada Mısır bekliyor. ABD, Batı çok alttan aldı, çok önemli bir yorum yapmadılar, bekleyip görme noktasındalar. Bu noktadan Arap doruğuna 21 ülke katıldı. Aslında Körfez İşbirliği Kurulunda altı üye var. ABD, artık bunu bekler-gör siyasetiyle izliyor, bu ne kadar masraf diye. Lakin Hindistan’ın burada rahatsızlığı var. Hindistan’ın Ortadoğu’da gelişen bağlantıları vardı lakin son devirde İslamiyet ile, kutsallarıyla ilgili dertlerden ötürü ilgileri sallanıyor. Çin çabucak boşluğu doldurdu. Ancak ŞİÖ’de Hindistan ve Rusya’ya mecburen gereksinimi var. Kararlar oy birliğiyle alınıyor. Münasebetiyle Arap dünyasında Suudi Arabistan, BAE, Katar, Mısır hatta İsrail, -o da niyetli- burada aslında kim kime meydan okuyordan çok, Çin’in pandemi devrinde kaybettiği yavaşlayan iktisadını tekrar ayağa kaldırmak var. Şi, 2 milyarlık bir nüfustan bahsetti, bunun yükü Çin nüfusu, geriye kalan Arap dünyası. Hasebiyle burada daha çok Çin’in kaybını kapatma ismine Arap dünyasındaki atakları görüyoruz.”
‘Suudi Arabistan, İsrail ile bağları de İran ile olanlarına ironik bir durum oluşturuyor’
G20 tepesiyle ABD-Çin ilişkileri ‘normalleşmişken’ Arap tepelerinin gelmesine dikkat çeken Adıbelli, asıl İran ile ilgili denklem ve Suudi Arabistan’ın yanı sıra İsrail ile de düzgün alakaları olan Pekin’in tavrına yansımalarına bakmak gerektiğini söyledi:
“G20’de yeni bir periyodun başladığına inanıyorum. Çin, ABD ile bağlantıları normalleştirmişken tekrar meydan okuyor lakin seyahatin tamamında bu yok. Lakin milletlerarası sisteme yönelik belirli unsurlar var, bu da aslında Çin’in konuştuğu şeyler. Burada İran’ın atacağı adımı merak ediyorum. İronik bir durum; İran, Suudi Arabistan. Biri de Çin’in İsrail ile savunma alanındaki stratejik bağları. Bu bağları de bu sefer İran ile bağlarına ironik bir durum oluşturuyor. ABD sıkıntıya Suudi Arabistan’ın İran’a karşı güçlendirilmesi noktasında baktığı için pek reaksiyon göstermeyecek diye düşünüyorum. Lakin kendi çıkarlarını ya da İsrail’i tehdit eder bir seviyede olur mu bilemeyiz. Lakin İsrail çok yakından takip ediyor. Zira Suudi Arabistan’ın bu silahlanması ileride aleyhine de dönebilir. İsrail, Arap dünyasında daima o potansiyeli görmüştür. Çin nitekim bu kadar sıkıntının içinde büyük bir tepe düzenlemiş olması bana nazaran son devirde diplomasi açısından kıymetli bir gelişmeydi. Türkiye için de epeyce değerli bir gelişmeydi.”
