Şöyle bir günümüzden geçmişe hakikat bakıp da insanların kıymet verdiği kentleri incelediğimiz vakit, tarihin her periyodunda kesinlikle İstanbul ile karşılaşırız. Zira bu kentin hepimizin bildiği üzere altı başka, üstü farklı hoş. Elbette bu kıymeti nedeniyle sayısız sefer işgal edilmiş, pek çok kültürde kendine yer bulmuş ve daha da kıymetlisi her millet tarafından her periyotta farklı isimlerle anılmıştır.
1453 yılında Fatih Sultan Mehmet komutasındaki Osmanlı ordusunun fethetmesi sonrası bu kent Türklerin idaresine geçmiş, yıkıldığı güne kadar imparatorluğa başşehir olmuş ve tüm dünya tarafından İstanbul olarak anılır hale gelmiştir. Pekala İstanbul eski ismi, daha doğrusu isimleri nelerdi? Bulmacalarda bile sık sık karşımıza çıkan bu sorunun karşılığına gelin yakından bakalım ve hem öbür milletler hem de Osmanlı İstanbul’a ne sıkıntısı bunu görelim.
İstanbul eski ismi nedir? İşte tarih boyunca kullanılan İstanbul isimleri:
- Bizantion
- Augusta Antonina
- Nova Roma
- Konstantinopolis
- Kostantiniyye
- İslambol
- Miklagård
- İstanbul
Bizantion:
Antik Roma periyodu tarihçisi Plinius’a nazaran İstanbul’a verildiği bilinen en eski isim Ligos’tur ancak bu mevzuda öbür bir kaynak olmadığı için Bizantion isminin birinci olması konusunda pek çok uzman hemfikir durumdadır.
Milattan evvel 667’li yılında, bir Antik Yunan kenti olan Megara’daki Hint – Avrupa kökenli göçebe bir millet olan Dor asıllı oldukları düşünülen Yunanlılar İstanbul’a gelerek burada bir koloni kurdular. Kralları Byzas’ı onurlandırmak için buraya Byzantion ismini verdiler. Milattan sonra 1. yüzyılda kentin Romalılar tarafından işgal edilmesi üzerine bu isim Byzantium olarak Latinceleştirilmiştir.
Augusta Antonina:
Milattan sonra 1. yüzyılda Romalıların İstanbul’u işgal etmesi ile birlikte burası bir Roma kenti haline gelmiştir. Milattan sonra 3. yüzyılda dönemin Roma İmparatoru Septimius Severus′un Antonius isimli bir oğlu dünyaya geldi. Daha sonra Caracalla ismiyle tahta geçecek bu oğlunu onurlandırmak isteyen imparator, kısa mühlet de olsa kentin ismini Augusta Antonina olarak ilan etti.
Nova Roma:
Milattan sonra 3. yüzyıldan itibaren İstanbul kenti daha da değerli bir hale geldi. O denli ki 330 yılında devrin Roma İmparatoru I. Konstantin bu kenti başşehir ilan etti. Daha evvel buradaki yazımızda anlattığımız üzere kentin asıl kurucularından olan I. Konstantin, başşehrin ismini Nova Roma yani Yeni Roma olarak duyurdu. Lakin bu isim imparator dışında pek kimse tarafından sevilmedi.
Konstantinopolis:
Gelelim İstanbul kentinin en yaygın bilinen eski isimlerinden bir adedine. 337 yılında kentin kurucularından Roma İmparatoru I. Konstantin’in mevti üzerine onu onurlandırmak için buraya Konstantin’in kenti manasına gelen Konstantinopolis ismi verildi. Bu isim Bizans İmparatorluğu yıkılana kadar kullanıldı. Lakin söylenmesi oldukça sıkıntı olan bu isim halk ortasında pek kullanılmadı ve kısaca Polis olarak anıldı.
Ufak bir ayrıntı. 1453 yılında kentin Fatih Sultan Mehmet komutasındaki ordu tarafından fethedilerek Türklerin eline geçmesi sonrası batılılar Konstantinopolis ismini yaygın olarak kullanır oldular. Batılıların İstanbul ismini kabul etmeleri ise lakin Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması ile mümkün oldu.
Kostantiniyye:
Osmanlı İstanbul’a ne kederi diye merak ediyorsanız yanıt Kostantiniyye. Aslında Kostantiniyye, Konstantinapolis’in Arapça karşılığıdır ve Konstantin’in yeri manasına gelir. Fetih sonra Osmanlı’da ve Arapçanın yaygın olarak kullanıldığı öbür devletlerde İstanbul için Kostantiniyye denilmiştir.
Osmanlı İmparatorluğu’nun resmi devlet kayıtlarında ve Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi üzere yapıtlarda Kostantiniyye ismiyle karşılaşıyoruz. Lakin Osmanlı’nın İstanbul için kullandığı farklı isimler da vardı. Osmanlı’daki İstanbul isimlerinden kimileri şu formda;
- Mutluluk kapısı manasına gelen Dersaadet
- Yüce kapı manasına gelen Derâliye
- Yüce kapı manasına gelen Bâb-ı Âli
- Başkent manasına gelen Pâyitaht
- Devletin eşiği manasına gelen Asitane
İslambol:
İslambol da İstanbul kenti için kullanılmış isimlerden bir adedidir lakin düşündüğümüz kadar yaygın kullanılan bir isim değildir. Evliya Çelebi’nin Seyahatname yapıtında İslambol ismi, Kostantiniyye isminden çok daha fazla kullanılmıştır. İslam sözcüğüne bol eki getirilmesi ile oluşturulan bu isim esasen etimolojik olarak da yanlışsız bir kullanım değildir.
Miklagård:
İstanbul sırf bölgesinde değil, tüm dünyada tanınan bir kentti. O denli ki bir periyot burası barbar Vikingler tarafından bile işgal edilmeye çalışılmıştır ve Vikingler bu kente Miklagård ismini vermişlerdir. Bu isim büyük manasına gelen mikla ya da mykil sözü ile kale ya da duvar manasına gelen gård sözünün birleştirilmesi ile oluşturulmuştur.
İstanbul:
Osmanlı periyodunda bu kente pek çok farklı isim verildiğini söylemiştik, bunlardan bir tanesi de bugün kullanmakta olduğumuz İstanbul ismidir. İstanbul isminin Yunanca kentte, kentin içinde, kent içi üzere manalara gelen eis tin polin tamlamasının Türkçeleştirilmesi ile oluştuğu düşünülmektedir. Milattan sonra 2. yüzyıla tarihlenen kimi Ermenice kaynaklarda Istanbol ve Istınbol üzere isimler da kullanıldığı görülmüştür.
İstanbul ismi ile karşılaştığımız birinci eser, 1360 yılında yazıldığı varsayım edilen Dânişmendnâme isimli destandır. Gazavât-ı Sultan Murad isimli yapıtta de İstanbul ismi kullanılmaktadır. Halk ortasında da İstanbul isminin kullanıldığı biliniyor. Birebir vakitte birtakım devlet kurumlarında da ordu kumandanı için İstanbul Ağası üzere unvanlar kullanıldığı görülmektedir.
Batılılar ve imparatorluk sonları içinde yaşayan gayrimüslimler Konstantinopolis ismini kullanmaktaydılar. Hatta 1918 yılında İstanbul işgal edildiği vakit Yunan azınlıklar işgalcileri “İşte Konstantin (İstanbul), işte Konstantin!” diye tezahüratlar yaparak karşılaşmışlardır. Bu noktadan sonra bu isim, suçsuz bir isim olmaktan çıkmıştır.
Topraklarımız işgalcilerden temizlenip Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra 1928 yılında Latin alfabesine geçildi. Bu cumhuriyet ihtilali ile birlikte İstanbul ismi resmiyet kazandı ve Konstantinopolis isminin kullanılması yasaklandı. Türkiye Cumhuriyeti’nin güçlü duruşu ve Latin alfabesi kullanımı sayesinde İstanbul ismi tüm dünya tarafından kabul edildi.
Bonus: İstanbul’un bölgesel isimleri da vardı
Bugün İstanbul vilayet hudutları genişletilerek büyük bir kent haline gelse de aslında tarih boyunca İstanbul olarak anılan yer epey küçük bir alandı. Bu nedenle Roma İmparatorluğu devrinde şehrin Avrupa Yakası’nda bulunan bölgesi Tracia yani Trakya, Anadolu Yakası’nda bulunan kısmı ise Bithynia yani Bitinya olarak anılıyordu.
Bir bonus daha: “Bu Türkler hariç kimseyi ilgilendirmez”
Türkiye Cumhuriyeti sayesinde ismi tüm dünya tarafından kabul edilen İstanbul eski ismi nedir sorusunu yanıtlayarak tarih boyunca bu hoş kente verilen farklı isimler ve manalarından bahsettik. Bahis hakkındaki niyetlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.
