Batı devletlerindeki monarşi sistemlerine baktığımızda tahta geçen hükümdarların her vakit çok da işin ehli olmadıklarını görürürüz, bu da pek çok sorunu birlikte getirir. Tarihteki Türk devletlerine baktığımızda ise hükümdar oğullarının eğitim aldıklarını ve deneyim kazandıklarını görürüz. Osmanlı İmparatorluğu da bu geleneği yaşatarak şehzadeleri eğitmiş ve sancaklara göndererek deneyim kazanmalarını sağlamıştır.
Maalesef şehzadelerin eğitildiği ve deneyim kazandığı devir sona erip kafes metodu getirilmiştir. Esasen ne olduysa o vakit oldu. Şehzade eğitmeni lala ile birlikte sancağa çıkıp deneyim kazanamayan şehzadeler tahta çıktıkları vakit sudan çıkmış balığa döndüler ve tarihi sürece baktığımız vakit Osmanlı’nın da sonunu getirdiler. Gelin Osmanlı’da şehzade eğitiminin tarihî seyahatine yakından bakalım.
Osmanlı şehzadesinin eğitimi şimdi kundakta başlardı:
Bir Osmanlı padişahının kimden olursa olsun doğan erkek çocuğu şehzade olarak isimlendirilirdi ve bu doğum tüm imparatorluk hudutlarında kutlanırdı. Doğan şehzadeye bir süt anne bulunur ve haremin en zeki ve deneyimli cariyelerinden biri dadı olarak seçilirdi. Bebek bir yaşında sütten kesilince şehzade eğitmeni lala atanırdı. Bu lala onun her şeyinden sorumlu olurdu.
Bir şehzadenin birinci yılları annesinden, dadısından ve lalasından temel eğitim alarak geçerdi. Bu süreçte daha çok saray hayatı, örf, adet ve gelenekler kendisine öğretilirdi. Adına düzenlenen sünnet merasimleri, ona saygılı davranan bireyler ve geleneklerin anlatılması sonucunda şimdi bebeklik çağında bile bir şehzade yavaştan padişah havalarına girmeye başlardı.
Bir devlet yöneticisinin bilmesi gereken her şey öğretilirdi:
Şehzadelerin sadece sıkıcı devlet misyonları ve savaşmak konusunda eğitildiğini düşünüyorsanız yanılıyorsunuz. 5 – 6 yaşlarına gelen bir şehzadeye pek çok hoca tarafından enderunda matematik, fen, tarih, edebiyat, astronomi, Arapça, batı lisanları, Kuran-ı Kerim, fıkıh ve hadisler konusunda ayrıntılı bir eğitim verilirdi.
Elbette at binme, kılıç kullanma, ok atma üzere Türk geleneklerine uygun savaş eğitimi de tekrar bu devirde verilirdi. Bu süreçte kimi devşirme çocuklar da kendisi ile birlikte eğitim alırdı ve daha sonra bu bireylere devletin değerli kademelerinde vazifeler verilirdi. Küçük yaşta başlayan bu teorik eğitimin pratikle pekişmesi ve deneyim kazanması için ergenlik çağına gelince şehzade eğitmeni lala ile birlikte sancağa gönderilirdi.
Sancağa çıkan şehzade, bir devlet direktörün ne olduğunu öğrenirdi:
Sarayda teorik eğitimini tamamlayan şehzade, Anadolu topraklarında bulunan Manisa, Amasya, Konya, Trabzon, Kütahya, Sinop, Sivas, Bursa, İzmit, Eskişehir, Balıkesir üzere sancaklardan birine yönetici olarak atanırdı. Şehzade burada padişaha bağlı olsa bile bir nevi özerk idare sahibi oluyordu.
Sancağa giden şehzade padişah olmadığını bilir ancak o bölgenin padişahı üzere kararlar alırdı. Bölgede gerçekleşen her şey onun sorumluluğundaydı. Aynı vakitte bölgedeki askerlerin de kumandanı olduğu için savaş vakitlerinde sancağındaki askeri toplar ve asıl orduya katılarak kendi askerlerine liderlik ederdi.
Sancak sorununu âlâ anlamak gerekiyor. Zira teorik eğitimin pişip gerçek manada işe fayda hale geldiği süreç, şehzadenin sancakta yönetici olduğu periyottur. Şehzade burada bir devlet direktörün ne manaya geldiğini, zorluklarını ve sorumluluklarını en düzgün halde anlardı. Vakti gelip tahta çıktığı vakit, bu deneyim sayesinde imparatorluğu yönetebilecek hale gelirdi.
Sancak sistemi kaldırıldı, padişahlık bozuldu:
Sancak sistemi Türk devlet geleneğinden gelen ve Osmanlı’ya kalan değerli bir mirastı. Fakat maalesef 17. yüzyılda bu miras kaldırıldı. III. Murad oğlunu sancağa gönderen son padişah, III. Mehmed de sancağa çıktıktan sonra padişah olan son isimdir. Sancağa çıkmadan padişah olan birinci isim ile III. Mehmed’in oğlu I. Ahmed olmuştur.
Fatih Sultan Mehmed tarafından çıkarılan Fatih Kanunnamesi’nde devletin bekası için kardeş katli vaciptir deniyordu. Bu nedenledir ki herkesin tahta çıkma talihi olduğu bir ortamda taht kavgalarının sonu gelmiyordu. I. Ahmed tarafından getirilen ekber ve erşed sistemi ile en büyük şehzadenin tahta çıkması yolu, taht kavgalarının önüne geçmiş ve kardeş katlini ortadan kaldırmıştır.
Tabii şehzadeler öldürülmesin, şeker de yiyebilsinler ancak en büyük şehzadenin tahta çıkma garantisi olunca yani ortada bir rekabet olmayınca kim, neden kendini geliştirsin? Bir de üstüne I. Ahmed tarafından sancak sistemi kaldırılınca olanlar oldu ve dünyayı tanımayan şehzadeler padişah olur hale geldi.
Kafes sistemi koca imparatorluğun sonunu getirdi:
Şehzadeler tıpkı eski sistemde olduğu üzere ergenlik periyoduna gelene kadar sıkı bir eğitim almaya devam ettiler. Sancak sistemi kaldırıldığı için bu yaşa gelen şehzadeler Şimşirlik ismi verilen bir odaya kapatılmaya başladılar. Bu odalarda da eğitim devam ediyordu ancak şehzade oradan çıkamıyor; birkaç hocası, cariyeleri ve annesi dışında neredeyse kimseyi görmüyordu.
Tabii ne oldu, şehzadelerin büyük bir kısmı delirdi. Zira devamlı öldürülme korkusu ile yaşıyorlardı. Delirmeyenler de rastgele bir devlet deneyimine sahip olmayı bırakın insan ilgileri kurmayı bile bilmedikleri için tahta çıkınca onlara ne denirse onu yapar hale geldiler. Natürel hakkını yemeyelim kafesten çıkıp çok âlâ işler başaranlar da var lakin çoğunluğu maalesef vasat yöneticiler olmuşlardır.
Şehzadeler uzun yıllar bayram merasimlerine bile katılmadılar:
Bu adam şehzade, yani sırası gelince Osmanlı İmparatorluğu’nun tahtına oturacak. Ama gördüğü muamele insanlık dışı. O denli ki 19. yüzyıla kadar şehzadeler devlet merasimlerini bırakın bayram merasimlerine bile katılamıyorlardı. Neyse ki Abdülmecid insaflı çıktı ve 1839 yılında bir karar alarak şehzadelerin bu cins merasimlere katılmalarına müsaade verdi.
Yine birebir devirde kafes sistemi biraz yumuşatıldı ve şehzadelerin eğitim sistemi tekrar düzenlendi. 1909 yılına geldiğimizde artık o sapkın kafes sistemi kaldırılmıştı ve şehzadeler insanca muamele görüyorlardı. 1922 yılında Hanedân-ı Saltanat Kararnamesi ile şehzadelerin eğitim sistemi yine düzenlendi lakin iş işten geçmişti artık. Osmanlı İmparatorluğu tarihin tozlu sayfalarına karışmaya mahkum olmuştu.
Osmanlı İmparatorluğu’nda tahta geçmeden evvel şehzadeler nasıl eğitim alırdı sorusunu yanıtlayarak bu eğitim sürecinin yıllar içerisinde geçirdiği değişimden bahsettik. İnsan düşünmeden edemiyor, sancak sistemi hiç kaldırılmasaydı sanki bugün nasıl bir dünyada yaşardık?
