Çanakkale Savaşlarında sırasında düşmana geçit vermeyerek destan yazan şehitlerin anısına yaptırılan Şehitler Abidesi’nin yapılış sürecini anlatan Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi (ÇOMÜ) İnsani ve Toplum Bilimleri Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Dr. Mithat Atabay, “Şehitler Abidesi milletin eseridir. Ve Çanakkale Savaşları nasıl millet tarafından kazanılmışsa, onların sonsuzluğa uğurlanmasının simgesi olan Çanakkale Şehitler Abidesi de yine halk tarafından gerçekleşmiş olan bir eserdir” dedi.
Çanakkale’nin Eceabat ilçesi sınırları içerisinde kalan 108 yıl önce Çanakkale Savaşları’nın yaşandığı Tarihi Gelibolu Yarımadası’nda Şehitler Abidesi eski Hisarlık Tepe üzerinde Çanakkale Savaşları’nda şehit olan askerler anısında inşa edildi. Milli Savunma Bakanlığı 1943 yılında Çanakkale Savaşları’nda şehit düşen askerlerin hatırası ve Çanakkale Zaferi’nin ebedileştirmek amacıyla “Çanakkale Zaferi ve Meçhul Asker Abidesi Projesi” yarışması başlattı. Yarışmaya 37 eser katıldı. Yarışmada Feridun Kip imzası altında Doğan Erginbaş ve İsmail Utkular’ın projesi birinci seçildi. Mimarlar maddi imkansızlıklar nedeniyle Şehitler Abidesinin inşaatına 10 yıl sonra başladı. Haziran 1952’de Şehitler Abidesinin yapılamamasından dolayı bir kısım kişi ve kurumlar harekete geçti. Abidenin inşaatını yapmak için komite kuruldu. Abidenin yapımı için ilk kampanya bu sırada yapıldı. Fenerbahçe, Galatasaray, Beşiktaş ve Vefa kulüpleri arasında abide kupası turnuvası yapıldı. Yapılan maçlar sonunda kupayı Fenerbahçe kazandı.
17 Nisan 1954’te yapılan resmi törenle Şehitler Abidesinin temeli atıldı. 17 Nisan tarihi Kore Savaşı sırasında yaşanan bir kahramanlık gününün yıl dönümü olduğu için tercih edildi. Abide inşaatı 500 günde yapılacak ve ihale bedeli 1.648.234 lira olarak belirlendi. İhaleyi Mühendis Sırrı Onural ile kereste tüccarı Hayrettin Aksoy kazandı. Abide inşaatının ilerleyen safhalarında bazı eksiklikler ve hatalar olduğu tespit edildi. Müteahhit kendisine tahsis edilen 42 ton demiri ve 122 metreküp keresteyi piyasada karaborsa fiyatına sattığı gerekçesiyle dava açıldı. Eceabat Milli Korunma Mahkemesi müteahhitlerden Sırrı Onural’a 18 ay 6 gün, Hayrettin Aksoy’a 16 ay hapis cezası verdi. Ayrıca müteahhitler abidenin iki ayağında inşaat tekniğine aykırı olarak kumtaşı kullandıkları için iki ayağına çürük raporu verildi ve yeniden yapıldı.
Bir gazete tarafından 40 gün sürecek kampanya başlatıldı. Halktan para toplamaya başladı. Bu kampanyaya halkın her kesimi katıldı. Sanatçılar, okullar, taksiciler, köylüler, her alanda sporcular, memurlar, emekliler, polisler, askeri birlikler imkanları ölçüsünde yardım yaptı. Sanatçılardan İlham Gencer en çok yardımı toplayan sanatçı oldu. Ses sanatçısı Saime Sinan Hanım ise tek başına en çok yardımı yapan kadın oldu. Fenerbahçe, Beşiktaş, Galatasaray ve İstanbulspor’un katılımı ile Abide Kupası düzenlendi. Fenerbahçe ve Galatasaray Abide kupasında finalist oldu. Maçtan 137 bin 80 lira hasılat elde edildi. Maç 1-1 sona ermesine rağmen kuraldışı sporcu oynatıldığı gerekçesiyle kupa verilemedi. Halkın ve devletin katkısıyla Çanakkale Şehitler Abidesi 21 Ağustos 1960 yılında tamamlandı. Kampanyadan toplam 4.403.052 lira 84 kuruş toplandı. Abidenin yapımı için 3.921.308 lira 2 kuruş, açılış töreni ve çevre düzenlemesi için 482.344 lira 82 kuruş harcandı. Hesaplar Maliye Bakanlığı müfettişleri tarafından kontrol edildi ve uygun bulundu. Morto Koyu’na bakan ve Çanakkale Boğazı’nın girişine hakim bir yerde inşa edilen Abide 41 metre 70 santim yüksekliğinde. Abide’nin çevresinde savaşta kullanılan çeşitli toplar, torpiller ve diğer savaş malzemeleri sergileniyor. Şehitler Abidesi, yapımı tamamlandıktan sonra 21 Ağustos 1960’da ziyarete açıldı.
Çanakkale Şehitler Abidesi, bu topraklar için vatanın her köşesinden gelerek canlarını seve seve veren atalarının ruhlarının göğe yükseldiği, gelecekte de aynı yolda hayatlarını seve seve verecek olan torunlarının kalplerinin birlikte attığı buluşma noktası olarak göze çarparken, bu yüce duygunun sarsılmaz bir ifadesini ortaya koyuyor.
Çanakkale Savaşları’nın yaşandığı Tarihi Gelibolu Yarımadası’nda 21 Ağustos 1960 tarihinde ziyarete açılan Şehitler Abidesi Cumhuriyet’in 100’ncü yılına hazırlanıyor. Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alan Başkanlığı tarafından Şehitler Abidesi alt ve üstyapı düzenlemesi çalışmaları başlatıldı. ÇOMÜ İnsani ve Toplum Bilimleri Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Dr. Mithat Atabay, Çanakkale Savaşları’nda 108 yıl önce yedi düvele karşı omuz omuza çarpışıp, düşmana geçit vermeyerek, “Çanakkale Geçilmez” destanını yazan ve şehit düşen askerlerin anısına Çanakkale Boğazı’nın girişine dikilen Şehitler Abidesi’nin yapılış sürecini anlattı.
Şehitler Abidesinin halkın yardımlarıyla yapılmasına karar vermişti
ÇOMÜ İnsani ve Toplum Bilimleri Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Dr. Mithat Atabay, Çanakkale’de bir abide yapılması fikrinin hemen savaşın bitiminden sonra gündeme geldiğini söyledi. Ancak dünyanın içinde bulunduğu ekonomik şartlar ve Osmanlı İmparatorluğunun karşılaştığı sorunlar nedeniyle abidenin yapılmasının mümkün olmadığını ifade eden Öğretim Üyesi Dr. Mithat Atabay, “Cumhuriyet döneminde de bir abide yapılması fikri ortaya atılmışsa da ekonomik zorluklar nedeniyle ancak bu durumun 1943 yılına kadar beklediğini görüyoruz. İlk defa somut olarak 1943 yılında Milli Savunma Bakanlığı bir abide yapılması için yarışma açtı ve bu yarışmaya toplam 37 eser katıldı. Bir eser evrak eksikliği nedeniyle elenirken geriye 36 tane eser kalmıştır. Bu eserler içerisinde Feridun Kip imzası altında İsmail Utkular ve abidenin diğer mimarı bu yarışmayı kazandı. Ancak tabi bu yarışmanın kazanılması abidenin yapılması anlamını taşımıyordu. Çünkü İkinci Dünya Savaşı yılları idi, savaş bittikten sonra da ekonomik zorluklar yine abidenin yapılmasına imkan vermedi. Ancak abidenin yapılması konusu 1952 yılında tekrar gündeme gelecek ve somut adımlar atılmaya başlanacaktır. Bir Çanakkale Şehitler Abidesi Yardım Komitesi adıyla bir komite kuruldu. Bu komite büyük komite olarak isimlendirildi. Ancak çok geniş bir çerçevede olması nedeniyle bu komitenin işlevi tabi çok başarılı olmadı. Daha sonra yeni bir komite oluşturulacak ve 17 Nisan 1954 tarihinde Çanakkale Şehitler Abidesinin temeli atılacaktır. Bu komite tabi tamamen abidenin halkın yardımlarıyla yapılmasına karar vermişti. O yüzden de bir yardım kampanyası düzenlenmişti” dedi.
Müteahhit 18 aylık bir hapis cezasına çarptırıldı
Şehitler Abidesinin yapılışı sırasında müteahhit firmanın abidenin inşaatı konusunda çeşitli usulsüzlükler yaptığını kaydeden Öğretim Üyesi Dr. Mithat Atabay, sözlerine şöyle devam etti:
“Kendisine devlet tarafından ücretsiz olarak tahsis edilen demir ve keresteyi o dönemde özellikte tabi enflasyonun çok yüksek olması nedeniyle karaborsada sattı ve bu durum tabi abidenin inşaatına durdurdu. Ayrıca yine müteahhidin abidenin iki tane ayağını kum taşı doldurarak yapması nedeniyle çürük raporu verilmiştir. Bu bağlamda mahkemelik oldu ve müteahhit 18 aylık bir hapis cezasına çarptırıldı. Yaklaşık iki yıl abide inşaatı durdu. Daha sonra 1958 yılında yeni bir ihale yapılacak ve 1958 yılında tabi enflasyonun çok yüksek olması nedeniyle abide inşaatının da maliyet yükselecektir” dedi.
Şehitler Abidesi milletin eseridir
Şehitler Abidesinin yapımı için 40 gün devam edecek ikinci bir kampanya yapıldığını da aktaran Atabay, sözlerini şöyle sürdürdü:
“Bu kampanya çerçevesinde abidenin inşaatı için gerekli olan para toplanacak ve bu bağlamda tekrar abidenin inşaatına başlanacak ve abide inşaatı 1960 yılı Ağustos ayında tamamlanacaktır. 1960 yılı Ağustos ayında abidenin bir an evvel açılması konusunda karar verilecek ve böylece 21 Ağustos 1960 tarihinde Çanakkale Savaşlarında İkinci Anafartalar Zaferi dediğimiz Zafer Haftasında açılışı gerçekleştirilecektir. Şehitler Abidesi boğazın girişinde bütün gemilerin görebileceği bir yerde yapılmıştır ve tüm Çanakkale Şehitlerinin ruhları için gerçekleştirilmiş olan bir eserdir. Bu eserin parası tamamen halk tarafından karşılanmıştır. Halkın yardımlarıyla karşılanmıştır. Bu bağlamda ev hanımları, okullarda okuyan öğrenciler, üniversite öğrencileri, halı dokuyan hanımlar, imamlar, taksiciler, sporcular, kulüpler, herkes yardım yaptı. Bu açıdan Şehitler Abidesi milletin eseridir. Ve Çanakkale Savaşları nasıl millet tarafından kazanılmışsa, onların sonsuzluğa uğurlanmasının simgesi olan Çanakkale Şehitler Abidesi de yine halk tarafından gerçekleşmiş olan bir eserdir” dedi.
ÇOMÜ İnsani ve Toplum Bilimleri Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Dr. Mithat Atabay, Bir Milletin Dirilişinin Belgesel öyküsü, Çanakkale Şehitler Abidesi kitabını hazırladı. Bu kitabın Şehitlikleri İmar Cemiyetinin belgelerine dayandırdığını belirten Dr. Mithat Atabay, “1954 yılından itibaren 1960 yılına kadar bütün yazışmaları içeriyor. O dönemdeki abide kavramı nasıldır. Bu abidelerle ilgili olarak yapılan yardım kampanyaları, orada çalışan kişilerin görüşleri, Cumhurbaşkanlığı arşivinde yer alan belgeler kullanılarak hazırlanmış bir kitaptır” diye konuştu.
